ԲԱԳՐԵՎԱՆԴ

ԲԱԳՐԵՎԱՆԴ, Բագրավանդ, Բագրավան, Բագրեվան (հոգևոր-քաղաքական հնագույն կենտրոն Բագավանի անունով). գավառ Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգում, Արածանի գետի վերին հոսանքի և Բագրևանդ (Շարիան) վտակի ընդարձակ հովիտներում: Հյուսիս-արևմուտքից սահմանակից Բասեն և Հավնունիք, հյուսիսից` Գաբեղյանք և Ճակատք, արևելքից` Կոգովիտ, հարավ-արևելքից` Ծաղկոտն գավառներին, հարավից և հարավ-արևմուտքից` Տուրուբերան նահանգին: Հյուսիսից բնական սահման էր կազմում Հայկական լեռնապարը, հարավ-արևելքից` Ծաղկանց լեռները: Բագրևանդի հյուսիսարևմտյան կողմում բարձրանում է Սուկավետ (3424 մ) լեռնագագաթը, արևելքում` Նպատ կամ Նպատականը (2832 մ): Շրջակա լեռներից սկզբնավորվող բազմաթիվ գետակներ, հոսելով Բագրևանդի (Ալաշկերտի) դաշտը, միախառնվում են Արածանուն: Անտառազուրկ է, մրգատու ծառերը` սակավ: Բագրևանդը առանձնապես հռչակված էր իր արոտավայրերով, անասնապահությամբ: 

Նպատ լեռան հյուսիսային ստորոտին՝ հայոց հնագույն կրոնական կենտրոն Բագավանում, Նավասարդի սկզբին (օգոստոսի 11) հեթանոս հայերը մեծ շուքով նշել են Նոյ նահապետի (համաշխարհային ջրհեղեղի) հիշատակին նվիրված տոնահանդեսը: Քրիստոնեություն դարձից (301թ.) հետո Գրիգոր Լուսավորիչը կործանել է Բագավանի տաճարը և տեղը հիմնել Ս.Հովհաննես վանքը և եռախորան եկեղեցին, որը դարձել է Բագրևանդի եպիսկոպոսանիստ կենտրոնը: Մինչև Vդ. 1-ին կեսը Բագրևանդի նախապատիվ եպիսկոպոսությանն է ենթարկվել նաև Արշարունիք գավառը: Vդ. 1-ին կեսին Բագրևանդի եպիսկոպոսն է եղել Եզնիկ Կողբացին, որին հաջորդել է Մովսես Խորենացին: Ս.Հովհաննես վանքում գործել են 40 վարդապետ և 200 միաբան, վանքն ունեցել է դպրոց, հարուստ մատենդարան և գանձարան: Գոյատևել է մինչև XX դ. սկիզբը:

Բագրևանդի գլխավոր բերդաքաղաքը` Վաղարշակերտը (Ալաշկերտ), հիմնվել է IIդ. Հայոց Վաղարշ II թագավորի անունով: Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը Վաղարշակերտում հիմնել է Ս.Աստվածածին եկեղեցին, որը հետագայում դարձել է գավառի եպիսկոպոսանիստը: Բագրևանդի մյուս խոշոր բերդաքաղաքն էր Զարեհավանը: IVդ. Բագրևանդում հիշվում է հայկական և հռոմեական բանակատեղի Խուն, որտեղ հռոմեացի զորավար Տերենտիոսը դավադրաբար սպանել է Հայոց Պապ թագավորին: Vդ. հիշվում են Արամանա, Բլուր, Արծակ, Բերդկուք, Եղեգյաք (Եղեգեկ), VI դ.` Աշտարակ, Տիրառիճ, Կրթնի գյուղերը:

VIII դ. Բագրևանդի Հազր գյուղում իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը ձերբակալել և կուրացրել է Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունուն: Անորոշ է Բագրևանդի Ուխտյաց կամ Ուխտոց քաղաքավանի տեղը: Հայոց պետականության հնագույն ժամանակներից մինչև Արշակունի արքայատան անկումը (428թ.) Բագրևանդում եղել է արքունի կալվածք: V-VIIIդարերում անցել է Կամսարականներին, այնուհետև` Մամիկոնյաններին, որոնք մարտնչել են արաբական նվաճողների դեմ: 774թ. Մուշեղ Մամիկոնյանը Բագավանի և նրանից ոչ հեռու Արուճ ավանի մոտ ջախջախել է արաբական 4000-անոց զորաջոկատը, բայց 775թ. ապրիլի 24-ին պարտվել է Արձնիի ճակատամարտում:

X-XI դդ. Բագրևանդը անցել է Բագրատունիներին: X-XV դդ. զանազան նվաճողների ձեռքն անցնելուց հետո XVIդ. Բագրևանդը զավթել է Օսմանյան սուլթանությունը: XVI-XVIII դդ. Բագրևանդը մտել է Էրզրումի նահանգի, XVIIIդ. կեսից` Բայազետի փաշայության, 1866 թվից` վերստին Էրզրումի նահանգի մեջ:

Բագրևադում աստիճանաբար հաստատվել են զգալի թվով քրդական և թուրքական ցեղեր: 1828-1829 թթ. և 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներում Բագրևանդի հայերն աջակցել են ռուսական զորքերին` հուսալով ազատագրվել թուրքական բռնապետությունից: Սակայն երկու պատերազմում էլ ռուսական արքունիքը հարկադրված է եղել Բագրևանդը վերադարձնել Թուրքիային: Բագրևանդի հայերի զգալի մասը, երկյուղելով թուրքերի և քրդերի վրեժխնդրությունից, գաղթել է Արևելյան Հայաստան` հաստատվելով գլխավորապես Սևանի ավազանում և Արևելյան Շիրակում: Այնուհետև Բագրևանդի բնակավայրերում հաստատվել են քրդեր և թուրքեր (կարափափախներ, թերեքեմեներ):

XX դ. սկզբին Բագրևանդի մի քանի հարյուր գյուղերից հայաբնակ էին հետևյալները. Ալաշկերտ (Թոփրակկալե), Ամատ, Աշխալե (Յաշխալի), Բազմաշեն, Գյուլումպուճակ, Դաշլիչայ, Եխնիթեփե (Յահնիթեփե), Երանոս, Երիցու գյուղ (Ջաջուռ, Քեշիշքեոյ), Զետկան (Զեյդիկան), Զիրո, Խաչիթափ, Խաչլու, Խաստուր, Խարսու գյուղ (Կարասու), Խըտըր, Խոշյան, Կարաբեկ, Կարաբազար, Կարակիլիսե, Կարըսան, Կերկեր (Հերհեր), Կըզլկայա, Հաջի-Սաֆար, Ղազլու գյուղ, Ճըմրքան, Մազրա, Մայրամա, Մանկասար, Միրանցի գյուղ, Միրզաջան, Մոլլա-Սուլեման, Յոնջլու, Նավիկ (Նավկա գյուղ), Շահնազար, Չաղլու, Պոդի (Բոտի), Ջուջան (Ճուճան), Սեյդո, Սոթիան, Տառապի, Ուչքուլիսե, Քիչոսան, Ֆերան, Ֆրանկ Երիցու գյուղ:

Հիշյալ գյուղերի հայերը բնաջնջվել են 1915-20թ.: Փրկվածներն ապաստանել են Արևելյան Հայաստանում: Այժմ Բագրևանդի տարածքը մտնում է Աղրի իլի մեջ:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: