ԲԱՍԵՆ, Բասեան, Բասեանք. գավառ Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգում, Երասխի վերին հոսանքի շրջանում: Անունն ունի տոհմացեղային ծագում. փասիաններ (բասիաններ) ցեղախումբը հիշատակում է դեռևս Քսենոփոնը: Մեծամասամբ դաշտային է, որի համար հայ մատենագրության մեջ հանդիպում է «Հովիտ մեծ», «Քաջ ընդարձակ հովիտն», «Ընդարձակ դաշտն» անվանումներով: Արտաշեսյանների օրոք Բասենի մեջ են մտել նաև Վանանդ, Հավնունիք և Աբեղյանք գավառները, որոնք որպես առանձին տիրույթներ անջատվել են Հայոց Արշակունի առաջին թագավորների ժամանակ:
Բաժանվում է Վերին կամ Փոքր և Ստորին կամ Ներքին Բասենների: Վերին Բասենի Այծպտկունք (Կարգաբազար) լեռներից տարածվում է մինչև Մուրցի և Երասխի գետախառնուքը: Այստեղ գտնվող Հովվի յոթնակամար կամրջի (թուրքերեն՝ Չոբան քեոփրուսի) կառուցումը վերագրվում է Վաղարշ Բ Արշակունուն (IIդ.): Արգավանդ, հացաբույսերով և ընդեղենով հարուստ Ստորին Բասենը տարածվում է մինչև Մեծրաց (Սողանլու) լեռները: Դրա հյուսիսային մասն անտառածածկ է, իսկ Վերին Բասենը` ծառազուրկ: Այծպտկունք լեռներից բխող աղբյուրները (Աղբերկանք կամ Արծաթ-Աղբերք), միանալով Գուռինճ գետի հովտում, թափվում են Երասխի Մուրց վտակը: Աղբերկանց դաշտում բարձրանում են Ծիրանյաց (Ծիրանիք, Ծիրանիս) և Այգեորդ գեղատեսիլ լեռները: Երասխի ու Մուրցի գետախառնունքից ոչ հեռու գտնվող ջերմուկները (30-400C) հնուց ի վեր օգտագործվում են բուժիչ նպատակներով:
Արշակունիների օրոք Որդունիների նախարարական տիրույթն էր: IVդ. կեսից Բասենի տերը հիշատակվում է «Բասենոյ դատաւորն» անունով, որն ըստ Ներսես Մեծի Գահնամակի` զբաղեցնում էր 78-րդ, իսկ Սահակյան Գահնամակի՝ 20-րդ իշխան բարձը:
Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Բասենի առաջին եպիսկոպոս, քրմորդի Եվտաղիոսը հոգևոր նվիրապետության մեջ ունեցել է 2-րդ գահը (Գրիգոր Լուսավորչից հետո): Բասենի իշխանի և եպիսկոպոսի աթոռանիստը, ըստ Փավստոս Բուզանդի, եղել է Որդու (Որդրու) ավանը՝ Վերին Բասենի Աղբերականց դաշտում: Հայաստանի 387 թ. բաժանումը Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի սահմանագիծն անցել է Վերին Բասենի Դու գյուղով, ուր պահպանվել է պարսկական կայազոր: Ըստ 30 հայ եպիսկոպոսությունների ուխտանեսյան դասակարգման՝ ուշ միջնադարում Բասենի եպիսկոպոսը 11-րդն էր: Բասենի Ս.Աստվածածին կամ Կարմիր վանքի (որտեղ ըստ ավանդության ամփոփված է այն կառուցած Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու աճյունը) թեմն ունեցել է ավելի քան 300 գյուղ, ավան, շեն: Մովսես Խորենացին հիշատակում է «Մեծ ավան Բասենոյ» Վաղարշավանը, Ղազար Փարպեցին` Ալվար գյուղը և Բողոբերդը, ուր Ivդ. Շապուհ II-ը բանտարկել էր Կամսարական իշխանուհիներին:
Այծպտկունք լեռների ստորոտում՝ Արջահովիտ կոչվող վայրում, գտնվում էր Կապուտրու բերդը, որտեղ սելջուկյան թուրքերի դեմ մարտնչել են հայկական, վրացական և բյուզանդական միացյալ զորքերը (Բասենի ճակատամարտ, 1049թ): Բասենում է տեղի ունեցել նաև Ոսխայի ճակատամարտը (350թ.): Մեծրաց լեռների ստորոտում՝ Ս.Խաչի և Զեկ գետակի մոտ, Մաժանկերտ բերդավանն էր (հնում եղել է իշխանանիստ): Բասենի բերդերից ամենանշանավորը Հասանկալան էր: Հիշատակվում են նաև Բութակը (Բերդակ)` Դու գյուղից հյուսիս և Խնձոր բերդը` Այգեորդ լեռան հյուսիսարևելյան կողմում: Ստորին Բասենի վարչական կենտրոնը Խորասան քաղաքն էր:
Որպես թշնամի տերությունների սահմանագլուխ` Բասենը դարերով եղել է նրանց բախման թատերաբեմ: Թշնամիները բազմիցս ավերել են Բասենի բնակավայրերը, ոչնչացրել հայերին, կողոպտել նրանց ունեցվածքը: 1639թ. թուրք-պարսկական պայմանագրով Բասենը անցել է Թուրքիային, հետագայում մտցվել է Էրզրումի նահանգի մեջ: XIXդ. ունեցել է մոտ 150 գյուղ: Թուրքական տիրապետությունը և ռուս-թուրքական պատերազմները (1828-29թթ, 1877-78թթ.) աղետալի եղան Բասենի հայերի համար, որոնք զանգվածաբար գաղթեցին, իսկ մնացածները ոչնչացվեցին 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ:
Բասենի հայաբնակ գյուղերը (XX դ. սկիզբ)
Ախա, Ախռոճիկ, Ամրագոմ, Արտի, Արուճագրակ (Ալիճագրակ), Բլղասոն, Գեղավանք, Դալար, Դելիբաբա (Վելիբաբա), Դիզկա (Դիզկե), Էգեպատ, Թավոնց, Թիմար, Թորդան, Ինս, Խաչլու, Կամրջագեղ (Քյոփրիքյոյ), Կեթիվան, Կնտեղի, Հարսնեքար, Հերթև, Ճիճագրակ, Մասսադ (Մազդատ), Միատուն, Մնդևան, Մունուգոմ, Յաղան, Նաբի, Նիստ, Սանսոր, Սոս (Սոսի), Սուրբահան (Ակսիգոմք), Վաղժվան, Տոտի, Ուզուն-Ահմեդ, Քուռինճ, Օփուկ:
Ստորին Բասեն
Ազաբ (Ազափ), Ալաջա (Ալիքիլիսե), Ախո, Աստվածածին, Արմուտլու (Տանձուտ), Արտոսող, Բաշքյոյու, Գետիկ, Գերեք, Թոդևերան, Խլնոց, Խոզաղբյուր, Խոտիք (Խատիք), Խոփերան (Ծոփերան), Ծանծաղ, Ծարս (Զարս), Կարաչուխա, Կարաքիլիսե, Կոդաբազ, Հակոբգոմ, Ձիթհանք, Ճռասոն (Ճիրասոն), Յուզվերան, Նորակ, Զովրուկ, Պետևաց, Ջերմիկ, Սանամեր:
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990:
Leave a Reply