Հրաժեշտ 96-ամյա չինարիին

Լուսյեն Քոփար

 Ամեն օր մի տերև է ընկնում օրացույցի էջերից,

Ամեն ընկնող տերևի հետ՝ հարյուրավոր մարդիկ

Մի հայ, երբ ծանոթանում է 1915 թ. ծնված մեկ այլ հայի հետ, ի՞նչ է զգում: Ըստ իս` նախ ժպիտով նայում է նրա դեմքին, այնուհետև՝ ասում. «Կեցցե այս մարդը, թող շատ երկար և առողջ ապրի»:

Մտածեք այդ տարվա երեխաների մասին: Քանի՞սն են տեսել այդ օրերը: Նրանցից քանի՞սն են ճանապարհին մահացել, քանիսի՞ հայրն է գնացել և ետ չի վերադարձել, քանի՞սն է սովին հարմարվել: Միայն մի քանիսին է հաջողվել ապրել, երկար տարիներ ապրել:

1915 թ. ծնված հայը բոլոր հայերի համար թանկագին է: Վերոհիշյալ թվականի չինարիներից Օհան Մուբայաջըօղլու Օզանթի հետ ծանոթացա փետրվարի 23-ին մի ընկերջս միջոցով: Նրանց տուն գնացինք և սուրճ խմեցինք, թեյեցինք: Այնքան ժպտադեմ, անկեղծ ու հաճելի էր խոսում, որ կարծեցի, թե այս զրույցները կարելի է շարունակել երկար տարիներ: Սխալվել եմ, կոշկակար վարպետ Օհանիկին մարտի 1-ի առավոտյան կորցրեցինք: Հողը թեթև լինի:

-Մի քիչ կպատմե՞ք Ձեր մասին:

-Անունս Օհան է, սակայն Ամասիայում բոլորն ինձ «կոշկակար Օհանիկ» են ասում: Համաձայն մեր այնտեղի սովորության` փոքր հասակում մեծի անունով չեն դիմում: Անունս Օհան է, փաղաքշական մասնիկ դնելով` ասել են` «Հիմա Օհանիկ ասենք, որ մեծանաս՝ Օհան կասենք»: Ծնվել եմ 1915 թ. մարտի 14-ին: Հայրս Սամսունի վեզիրքյոփրուցի Տիգրան Մուբայաջըօղլուն է: Ծնվածս տարին հայրս զինվոր է եղել, ծնվելուցս մի քանի ամիս անց հատուկ թույլտվությամբ եկել է Ամասիա և ինձ տեսել: Ըստ էության այդ տարի բոլոր ոչ մուսուլման զինվորներին թույլտվությամբ իրենց տուն են ուղարկել: Հայրս էլ նրանց հետ տուն եկավ, ինձ իր գիրկն առավ և սիրեց: Մի քանի օր հետո զինվորները եկան, ոչ մուսուլման զինվորներին իրենց տներից հավաքեցին և տարան: Երբ զինվորները մոտեցան դռանը, թաղամասի նպարավաճառը եկավ և ասաց. «Տիգրա’ն, սա լավ ընթացք չէ: Սրա մեջ մի բան կա, մի’ գնա, փախի’ր: Այգի ունեմ, գնա այնտեղ և թաքնվի’ր: Ձեզ տանում են ոչ թե Ասքերիե ճանապարհից, այլ Հևաջըի զառիվերից»: Հայրս ասաց. «Ես առողջապահության տասնապետ եմ, ինձ ոչ ոք չի կարող ոչինչ անել: Ես պետության ունեցվածքն եմ» և  հողաթափերով, ուսերին՝ զինվորական կոշիկներ, առաջացավ դեպի Հելվաջը զառիվեր: Գնացել է և այլևս հետ չի վերադարձել: Ես միակ երեխան եմ: Մայրս` Հայկանուշ Մուբայաջըօղլուն, այլևս չի ամուսնացել: Մորեղբայրս ու մայրս են ինձ մեծացրել:

-Ձեր մանկության տարիներին Ամասիայում եկեղեցի կա՞ր:

-Երբ ես մանուկ էի, Սավադիե թաղամասում հայկական մի եկեղեցի կար: Քանի որ բոլորն ասում էին Սավադիեի հայկական եկեղեցի, անունն այդքան էլ լավ չեմ հիշում: Միակ բանը, որ հիշում եմ, հայտնի մուսուլմաններից մեկը,  եկեղեցու մի անկյունը քանդելով, ուղարկել է Անկարա: Այդ մարդը նահանգապետարանին գրություն է գրել` «հակված է փլուզման», այսինքն` եկեղեցին փլուզման եզրին է: Եկեղեցին ամբողջական էր, սակայն  ավերեցին այն` ոչ մեկը  չեկավ և չտեսավ: Ես այն ժամանակ հաճախում էի եկեղեցուն կից դպրոց, որտեղ միայն երկու տարի կարողացա  սովորել: Երբ եկեղեցին ավերեցին, դպրոցն էլ փակեցին: Մեզ ասացին. «Նայե’ք՝ այնտեղ դպրոց կա, գնացե’ք այնտեղ: Եվ ես սովորեցի այն դպրոցում»:

-Ընդունա՞կ աշակերտ էիք:

-Շատ ընդունակ աշակերտ էի: Նախակրթարանն ավարտեցի: Երբ միջնակարգ դպրոցում էի սովորում, նպատակ ունեի դառնալ պաշտոնյա: Միջնկարգ դպրոցն էլ հաջողությամբ ավարտեցի: Իմ ամենասիրելի դասը ֆրանսերենն էր: Այն տարիներին միջնակարգ դպրոցում սովորողները կրում էին գլխարկներ, որոնց վրա լուսին և աստղ էր պատկերված: Ամասիայի առաջադեմ մարդկանցից մեկը դպրոց գնալ-գալիս ինձ տեսավ ու ճանապարհս կտրեց` հարցնելով` «սովորու՞մ ես»: Պատասխանեցի, որ սովորում եմ: Նա ասաց. «Վերջում ի՞նչ ես դառնալու»: Ես պատասխանեցի. «Այնքան, որքան կարողանամ սովորել, լավ պաշտոնի եմ ուզում հասնել»: Այդ մարդը տխուր ժպիտով նայեց դեմքիս և ասաց. «Որդի’ս, մեր պետությունը ձեր` ոչ մուսուլմաններիդ որևէ իրավունքը չի ճանաչում: Եթե սովորես էլ, դեղագործից, բժշկից, ատամնաբույժից բացի ոչ մի տեղ չես կարող հաց գտնել: Եթե ինձ լսես, քո տարիքին համապատասխան մի արհեստ կսովորես և արհեստավոր կդառնաս»: Նրան չհավատացի և հիսաթափության մատնվեցի: Այս հարցում ընտանիքս էլ ինձ չէր նախազգուշացրել: Երբ իրականության մասին իմացա, նախ գնացի ատաղծագործ վարպետի մոտ՝ որպես աշակերտ, երբ նա բանտարկվեց, մեր հարևան կրպակի կոշկակար վարպետ Լյութֆուին աշակերտեցի: Այս արհեստով տարիներ ի վեր հաց եմ վաստակել: Վերջում, երբ կոշիկի գինը 70 լիրա էր, թողեցի այդ աշխատանքը, որովհետև այդ գնով մեկ կոշիկ առնելու փոխարեն ժողովուրդը գործարանից երեք զույգ կոշիկ էր գնում: Արհեստս թողելուց հետո տեղափոխվեցի Ստամբուլ և այլևս այդ գործով չզբաղվեցի:

Կորուսյալ, թե՞ նահատակ

-1942 թ. փոտրվարի 24-ին Ձեր մայրը Ամասիայի մասնաճյուղի ղեկավարությանը մի փաստաթուղթ է ուղարկել: Ի՞նչ պատմություն ունի այս փաստաթղութը:

– Մենք ունևոր ընտանիք էինք: 1915 թ. Աթաթուրքի ծառայողական մեքենայի նման մեքենա ենք ունեցել: Հորս մահից հետո հորեղբայրս էր օգտագործում: Մի օր մեքենան կանգնեցրել են և ասել` «Կամ կյանքդ, կամ գույքդ»: Մեքենան գողացան, մեր 500 ակր հողակտորը և ունեցվածքի մեծ մասը կորցրել ենք: Մայրս ինձ շատ դժվարին պայմաններում է մեծացրել: Ես երեխաներիս ասում եմ. «Պակասություն չտեսածը այս փշուրների արժեքը չի իմանա»:

Մայրս 1942 թ. Ամասիայի մասնաճյուղի ղեկավարությանը խնդրագիր ուղարկեց: Խնդրագրում մասնավորապես ասվում էր. «Ամուսինս՝ Վեզիրքյոփրուի Դեղիրմենբաշը թաղամասում 308 թ. ծնված Մուբայաջըօղլուի եղբայր Տիգրան Վելեդի Oհանը, նահատակվել է: Զինվորականության վերաբերյալ երկու կտոր թղթով է ապացուցված: Կատարելով այն, ինչ անհրաժեշտ է, հարգանքներով ցանկանում եմ, որ ինձ ֆինանսական հատկացում նշանակեք»: Մայրս ֆինանսական նպաստ ստանլու համար դիմեց, սակայն նահանգապետարանից եկած պարզաբանման մեջ ասվում էր` «Պատերազմի ժամանակ կորել է»: Այսինքն` Հելվաջըի զառիվերի վրա ոչնչացել է, հետևաբար նպաստ չենք կարող ստանալ:

-Այսինքն` ձեր հայրը մահացել է, երբ զինվոր է եղել, սակայն ոչ թե նահատակ է, այլ՝ կորա՞ծ:

-Չգիտեմ, իսկ ըստ Ձե՞զ: Բայց նպաստ չտվեցին:

-Ձեր հայրը Վեզիրքյոփրուում ունեցվածք ունեցե՞լ է:

-Այո’, հայրս շատ ունևոր է եղել այնտեղ, բազմաթիվ տներ ու հողակտորներ է ունեցել: հետո բոլոր ունեցվածքը անցել է ինձ: Վեզիրքյոփրուի Դեղիրմենբաշը թաղամասի ջրաղացն ու ջրաղացի տեղը մերն էր: Այս գործերով հետաքրքրվելու համար գնման կայքագրերը` թափուները, տվել եմ փաստաբանին: Փաստաբանին պետական պաշտոնյաները վախեցրել են. չկարողացավ իմ ունեցվածքով հետաքրքրվել: Երկար ժամանակ անց «տիրոջն ինչ օգուտ եղավ, որ ինձ ինչ օգուտ բերի» ասելով` բոլորը պատռեցի:

Այդ ունեցվածքը ո’չ հորս, ո’չ մորս, ո’չ էլ ինձ չուրախացրեց: Ըստ էության, մեծ մասի տեղն անգամ չգիտեմ: Միայն թափուներն էին ձեռքիս:

«Ագօս», թիվ 779

11.03.2011