ԹՈՐԹՈՒՄ. գավառակ

ԹՈՐԹՈՒՄ. գավառակ Արևմտյան Հայաստանում, Էրզրումի նահանգի համանուն գավառում, Թորթում (Ազորդ) գետի ավազանում: Կենտրոնը` Թորթում ավան: Տարածքով մոտավորապես համապատասխանում է Տայքի Ազորդաց փոր գավառին: Թորթում անվանաձևը գործածական է դարձել XIIIդ. 2-րդ կեսից: Հայկական աղբյուրներում` «գավառ Խափուայ և Թորթոմայ»:

 XIIIդ. 2-րդ կեսից մինչև XVIդ վերջը ենթարկվել է Սամցխեի աթաբագներին, այնուհետև ընկել թուրքական տիրապետության տակ (մտցվել է Էրզրումի նահանգի մեջ):

XVII-XVIIIդդ. Թորթումի հայերի մի մասը բռնությամբ մահմեդականացվել է: Սակավաթիվ քրիստոնյանները գոյատևել են մինչև XXդ. սկիզբը:

XIXդ. սկզբին Թորթում ավանն ունեցել է 400 տուն, իսկ դարեվերջին` մոտ 25 տուն հայ բնակիչ: Զբաղվել են հիմնականում այգեգործությամբ և անասնապահությամբ: Ռապատ և Պար գյուղերում կային աղահանքեր:

1880թ. վիճակագրական տվյալներով, Թորթումի 70-ից ավելի գյուղերի զգալի մասը պահպանել են հայկական անունները` Ազորդ, Խարս, Նորաշեն, Վարդաշեն, Ընկուզեկ, Տանձուտ, Վխիկ, Ս.Հովհան (Սյուրբագան), Աղբրիկ, Խախ, Սխտորոտ, Ագարակ (Էգրեկ), Գեղիկ, Ձկնաջուր և այլն:

Թորթումի հայ բնակիչները բռնությամբ տեղահանվել են 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ: Մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապարհին: Թորթումով հոսող համանուն գետի լեռնահովիտը հարուստ է պատմական հուշարձաններով: Թորթում ավանի մոտ՝ բարձրաբերձ ժայռի կատարին, պահպանվել է միջնադարյան անառիկ բերդը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: