ԹՈԿԱՏ

ԹՈԿԱՏ, Բերիզա, Եվդոկիա, Եվդոկսիա, Եվդոքսիա, Թավկատ, Թոգադ, Թոգաթ, Թոգատ, Թոխաթ, Թոխատ, Թոկադ, Թոկաթ, Թողաթ, Թոքադ, Թոքաթ, Թոքատ, Թուխաթ, Թուկաթ, Թուղատ, Տոքաթ. քաղաք Փոքր Հայքում, Առաջին Հայք պրովինցիայում: Հետագայում մտնում էր Սեբաստիայի նահահանգի մեջ, Թոկատի գավ–ի (նաև` գավառակի) կենտրոնն էր: Այժմ Թուրքիայի Թոկատի վիլայեթի կենտրոնն է: Քաղաքը գտնվում է Իրիս գետի միջին հոսանքում՝ նրա ձախակողմյան վտակ Պեյզատի զետակի վրա, մայր գետի հր կողմում: Ունի սքանչելի դիրք, սեղմված է ոչ բարձր, կարմրահող, ապառաժոտ լեռների (Ղժղըժ, Խաչդաղ, Յայլաջըկ) արանքում, որոնք պարունակում են մարմարի և կրաքարի շերտեր: Կլիման ցամաքային է, լինում է խստաշունչ ձմեռ և շոգ ամառ: Ունի խմելու ջրի առատ աղբյուրներ (40-ից ավելի, որոնք հիմնականում բխում են Բեկզատ կոչվող ակունքներից): Տները փայտաշեն էին կամ կառուցված թրծած աղյուսով, որոնք արտաքինից թեև անշուք ու ոչ բարետես, սակայն ներսից ձևավորված էին հարմար, նույնիսկ հատուկ պերճությամբ:

Քաղաքի Թոկատ անունը տարածում է ստացել 12-րդ դարից: Այն Թուղատ ձևով առաջին անգամ գործածում է արաբ պատմիչ Իդրիսին: 19-րդ դարի վերջերին Թոկոտն ուներ մոտ 50000 բնակիչ, որից շուրջ 30000-ը՝ հայեր էին, մնացածը՝ թուրքեր, հրեաներ, հույներ և այլք: Հայերի թաղը առանձին էր: Թոկոտը նշանավոր առևտրաարհեստագործական կենտրոն էր: Առևտրի ու արհեստների գլխավոր ճյուղերր գտնվում էին հայերի ձեռքին: Տարածված էին մասնավորապես պղնձագործությունը, երկրագործությունը, դարբնությունը, ոստայնանկությունը, գորգագործությունը, ջուլհակությունր, կտավագործությունը, բրուտությունը ևն: 1830-ական թթ. քաղաքում կառուցվել էր առաջին պղնձաձուլական «գործարանը»՝ 2 ձուլարաններով: Նույն ժամանակներում այստեղ արտագրվում էին տարեկան 200 հազար ռուբլի արժեքով գորգեր: Թոկատի արհեստավորների արտադրած ապրանքներն ու իրերը լայն տարածում ունեին նաև նրա սահմաններից դուրս: Շուկան ճոխ էր ու հարուստ: Հայերը աչքի էին ընկնում աշխատասիրությամբ ու ձեռներեցությամբ: Քաղաքի շրջակայքում տարածվում էին մրգատու այգիներն ու բանջարանոցները: Պակաս էր միայն հացահատիկը, որը ներմուծում էին դրսից: 19-րդ դարի կեսերին Թոկոտում հաշվվում էր 350 արհեստանոց և 440 խանութ: Քաղաքում կար հայկական 9 եկեղեցի, որից 7-ը՝ լուսավորչական (Ս. Աստվածածին, որ երբեմն անվանվում էր Թոկատի վանք, Ս. Գեորգ, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Հակոբ, Ս. Նշան, Ս. Ստեփանոս Նախավկա, Ս. Մինաս), 2-ը՝ կաթոլիկական ու ավետարանական: Մոտակայքում էին գտնվում ս Հովակիմ Աննայի վանքը և այլ սրբատեղիներ: 19-րդ դարում քաղաքում գործում էին հայկական մի քանի ազգային, հասարակական, բարեգործական և կրթական ընկերություններ: Ունեին 5 վարժարան (Ազգային, Ս. Երրորդություն, Ներսիսյան, Ոսկյան, Վարդանյան), 3 մանկապարտեզ-մանկամսուր, թատերական խմբակներ: 1910 թ. ստեղծվել էր հայ Դերասանուհյաց միությունը: 1883 թ Թակատում լույս է տեսել «Երախայրիք» ամսագիրը, 1910-ին՝ «Իրիս» առաջադիմական հանդեսը, 1915-ին՝ «Դարբնոց» շաբաթաթերթը: 1910 թ. Հակոբ Պոյաճյանի, 1914-ին` Տիգրան Թեռմիրյանի նախաձեռնությամբ քաղաքում հիմնվում են երկու տպարաններ: Քաղաքի շրջակայքում կան բազմաթիվ հնություններ, որոնցից ուշագրավ են Իրիսի վրայի քարաշեն, բազմակամար կամուրջը և 8 կմ–ի վրա գտնվող հնագույն բերդի ավերակները, որին նոր ժամանակներում տրվել է Խորոզ թեփեսի անունը:

Թոկատը բնակեցված է եղել դեռևս 4-րդ հազարամյակից: Հին ժամանակներում այնտեղ ապրում էին նախախեթական, խեթական և ապա հայկական ցեղեր: 546- 322թթ. (մ.թ.ա) Թոկատը գրավվել է Պարսկաստանի կողմից, 322-190 թթ. մտել Սելևկյանների պետության կազմի մեջ, իսկ 190թ. միացվել Փոքր Հայքի թագավորությանը: Մ.թ.ա. 1-ին դարում Թոկատը գրավվեց հռոմեացիների կողմից, իսկ 387-1071թթ. ենթարկվեց Բյուզանդիային: Քաղաքի Եվդոկիա անունը կապվում է բյուգանդական կայսր Թեոդորոս I-ի (379-395 թթ.) մոր՝ Եվդոքսիայի անվան հետ: Հետագայում Թոկատում փոխնիփոխ հաստատվել են սելջուկ թուրքերն ու մոնղոլները: 1398 թ. Թոկատը գրավել են օսմանցի թուրքերը: Բացի նվաճողների ավերիչ գործողություններից՝ քաղաքին զգալի վնաս են հասցրել նաև տարերային աղետները` համաճարակները, երկրաշարժերն ու ջրհեղեղները, որոնցից հատկապես աղետաբեր են եղել 1651 և 1726 թթ ժանտախտը, 1679, 1701, 1707, 1714, 1775, 1792, 1914 թթ. հրդեհները և 1768 թ. ջրհեղեղը: 19-րդ դ երկրորդ կեսերից, Հայաստանի շատ բնակավայրերի ու գավ-ների նման, թուրքերի հայերի նկատմամբ վարած ազգակործան քաղաքականության պատճառով Թոկատը նույնպես սկսում է խամրել, իսկ 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ ավերվում, բնակիչները կոտորվում կամ տարագրվում են: 1930-40-ական թթ այստեղ ապրում էին ընդամենը 400 հայեր: Թոկատցի տարագիրների մի մասը ապաստան գտավ Արևելյան Հայաստանում, մյուսները ցրվեցին տարբեր երկրներ: Միջին դդ Թ եղել է հայ գրչության աչքի ընկնող կենտրոններից մեկը, պահպանվել ու մեզ են հասել այստեղ գրված մի քանի հայերեն ձեռագրեր: Այստեղ են ծնվել ու ստեղծագործել հայ մշակույթի ու գիտության մի շարք գործիչներ՝ տպագրիչ Աբգար Թոխաթցին, տաղասացներ Մինաս Թոխաթցին, Ստեփանոս Թոխաթցին, Խաչատուր Թոխաթցին, Ղազար Թոխաթցին, Հակոբ Թոխատցին և պատմաբան, լեզվաբան Մ. Գարագաշյանը: