Տրապիզոնի հայերը մի ժամանակ

 

 

 

 

Այշե Հյուր

2007 թ. հունվարի 19-ին խորքային ոճրագործությանը զոհ գնացած Հրանտ Դինքի մարդասպանի` տրապիզոնցի լինելու վերաբերյալ Թուրք օջախների Տրապիզոնի նախագահ Միդհատ Քերիմ Ասլանը ասել է. «ասել է թե` ընտրել են այս տեղը»: Հետո հեռուստահաղորդման ժամանակ դավադիր ահաբեկչությամբ հայտնի Այթունչ Ալթընդալն ասաց. «Տրապիզոնն ընտրվել է որպես օդաչու շրջան»:

Դրանից հետո Ազգայնական շարժում կուսակցության ղեկավարությանը մերկացնող Ումիթ Օզդաղը, մեր մտքերը մի լավ խառնելով, ասաց. «Շահագոծելով շրջանի ազգային շերտի անզոր մարդկային հիմքը` ջանում են մաս-մաս անել ազգային շերտը»: Բնական է, որ հետաքրքրվեցինք, թե ով ընտրեց, ինչու ընտրեց և ինչ նպատակ էր հետապնդում: Էրգենեքոնի հետաքննությունների շնորհիվ արդեն մոտավորապես գիտենք այս հարցերի պատասախանները, սակայն անցած այս 4 տարիների ընթացքում չկարողացանք դատարանի առաջ կանգնեցնել Հրանտ Դինքի սապնության կազմակերպիչներին, նույնիսկ հանցանքի վայրում ձերբակալված Օգուն Սամասթին չկարողացանք դատապարտել:

Կարծում եմ, որ իմաստ ունի նայել Տրապիզոնի ոչ վաղ պատմությանը: Շրջանի հունական բնակչության ճակատագրի մասին պատմել եմ 2010 թ. մարտի 14-ի «Պոնտոսի ոչ պաշտոնական պատմություն» խորագորով հոդվածում: Այս շաբաթ հերթը շրջանի հայկական բնակչության ճակատագրինն է:

Բեռլինի պայմանագրի ազդեցությունները

Թանզիմաթից հետո եկող ժամանակաշրջանի վրա իր կնիքը թողած Աբդուլ Համիդ 2-ը արևելյան հողերում ամեն անցնող օրվա հետ ավելի խորացող Քրդական ճգնաժամը վճռական կերպով փորձեց կարգավորել իսլամական միության քաղաքականությամբ, ու թեև սա մասամբ հաջոցվեց, սակայն մինչդեռ Համիդիե գնդերի կազմավորմամբ բազամթիվ սուննի քրդական աշիրեթներ ձեռք բերեցին նոր քաղաքական, իրավական և տնտեսական արտոնություններ, հայերի, եզդիների և Դերսիմից դուրս ապրող ալևիների հարաբերությունները պետության հետ ավելի փչացան: Արդյունքում` որպես Աբդուլհամիդի քաղաքականության բնական հետևանք` արևելյան վիլայեթներում ապրող էթնիկ խմբերի միջև արդեն սկսեցին խոսել ոչ թե բարեկամությունից և հանդուրժողականությունից, այլ՝ թշնամությունից և բախումներից: Սկզբում կենտրոնական  իշխանության աջակցությամբ կայսրության հեռավոր շրջաններում նկատվող միսիոներական գործունեության ազդեցությամբ սոցիալական, կրոնական և սեռերի միջև հիերարխիաներում սկսեցին կարևոր փոփոխություններ տեղի ունենալ: Բազմակրոն և բազամէթնիկ հասարակության տնտեսական ասպարեզում որպես ամենաձեռնտու տարր հանդիսացող քրիստոնյաները գավառական քաղաքներում կազմում էին մանր և մեծ բուրժուազիան: Նրանք, չբավարարվելով վարչական բարեփոխումներով, երբ սկսեցին պահանջել քաղաքական հավասարություն, այս պահանջը Տրապիզոնի նման կոսմոպոլիտ քաղաքում մեծ խնդիր չառաջացրեց, սակայն կայսրության ընդհանուր` քաղաքական վերնախավի տեսանկյունից, որը մտածում էր, որ ներկայացնում է «իշխող ազգը», դյուրամարս իրավիճակ չէր:

Համբերության բաժակը լցվեց, երբ չկատարեցին 1878 թ. Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով ստանձնած պարտավորությունները: Որոշ երիտասարդ հայեր, ճնշում գործադրելով համայնքի առաջնորդների վրա, սկսեցին պահանջել կառավարության դեմ կոշտ դիրքորոշում որդեգրել: Առաջին հայկական քաղաքական կազմակերպությունը կազմվել է 1880 թ. Մկրտիչ Փորթագալյանի կողմից: 1885 թ. կազմավորված երկրորդ՝ Արմենական կուսակցության հիմնադիրները Փորթագալյանի ընկերներն էին: Ռուսաստանի նարոդնիկական շարժումից ոգեշնչված տարբեր խմբեր 1887 թ. Ժնևում,  ապա՝ Թիֆլիսում ստեղծեցին հեղափոխական միություններ, որոնք հետագայում սկսկեցին կուսակցականանալ: Սրանցից ամենակարևորներն էին 1887 թ. Ժնևում հիմնադրված Հնչակյան կուսակցությունը, որի հիմքում ընկած են մարքսիստական սկզբունքները (1909 թ. հետո վերանվանվել է Սոցիալ դեմոկրատական հնչակյան կուսակցություն), և 1890 թ. Թիֆլիսում հիմնադրված Դաշնակցություն կուսակցությունը (Հայ յեղափոխական դաշնակցություն):

Տրապիզոնում հայերի կազմակերպվելը

Այն տարիներին Տրապիզոնի նահանգում, որտեղ ապրում էր մոտ մեկ միլիոն մարդ, որոնցից 150 հազարը՝ հույն, 40 հազարը՝ հայ, ենթադրվում է, որ առաջին քաղաքական խմբակը հիմնադրվել է 1880-ականներին մի խումբ ուսանողների կողմից, սակայն հայտնի առաջին կազմակերպությունը Կրթասիրաց գաղտնի ընկերությունն էր, որը հիմնադրվել է 1889 թ.: Իսկ 1885 թ. Վանում ստեղծված Արմենական կուսակցության Տրապիզոնի մասնաճյուղը բացվել է կուսակցության հիմնադրման տարում: Տրապիզոնում քաղաքական աշխատանքները թափ ստացան, երբ Հնչակյան կուսակցության հիմնադիրներից Ռուբեն Խան Ազատը (Նշան Կարապետյան), որպես Ամերիկյան օրիորդաց դպրոցի ուսուցիչ, 1890 թ. եկավ Տրապիզոն: Հնչակյան կուսակցության մասնաճյուղեր բացվեցին Բաֆրայում, Մերզիֆոնում, Ամասիայում, Թոքաթում, Յոզղաթում, Աղընում, Արաբկիրում և Տրապիզոնում:

Սակայն Խան Ազատն ու իր ընկեր Հակոբ Մեղավորյանը Սատմբուլի Գումգափույում տեղի ունեցած 1890 թ. հուլիսի 5-ի ցույցի ընթացքում ձերբակալությունից խույս տալու համար արտերկիր անցան, Տրապիզոնում գործունեությունը կազմակերպելու համար մնացին Դաշնակցության ռուսական թևին կից Սիմոն Զավարյանն ու Հովսեփ Արղությանը: Այսպիսով` հակառակ երկրի մյուս վայրերի` հնչակյան և դաշնակցական շարժումները Տրապիզոնում համաձայնության եկան, սակայն ռուսական կադրերը շարժումն ավելի արմատականացրեցին:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և Դաշնակցության համաձայնությունը

Հայկական կուսակցությունների, որոնք սկսել էին արևելյան վիլայեթներում ազգայնական և սոցիալիստական պրոպագանդա կատարել և նույնիսկ քիչ, բայց շարունակում էին որոշ հայդուկային գործունեություն ծավալել, և 1889 թ. Ռազմաբժշկական ակադեմիայում ստեղծված Միություն և առաջադիմություն կուսակցության առաջին կորիզի նպատակներն, ըստ էության, նույնն էին:

Երկու կողմն էլ ցանկանում էր վերջ տալ Աբդուլ Համիդի հասարակարգին և փոխարենը ստեղծել ավելի ազատ հասարակարգ: Այդ թվականներին իթթիհադականները Արևելյան Անատոլիայում, բացի Էրզրումի և Տրապիզոնի փոքրիկ գրասենյակներից, լուրջ կազմակերպված չէին: Այդ պատճառով էլ քանի դեռ Արևելյան նահանգներում տարածքային ամբողջականությունը պահպանել խոստանում է հատկապես Դաշնակցությունը, հետևաբար այն իթթիհադականների կողմից ընդունվում է որպես կուսակցություն, որի հետ կարելի է համաձայնության գալ:

Հարաբերությունները հատկապես զարգանում են 1894 թ. Սասունում (Բաթմանի նահանգ) սկսված և կարժ ժամանակահատվածում ողջ շրջանն ընդգրկած պոգրոմներից հետո: (Այս կոտորածների ժամանակ մահացածների թիվը բրիտանական և ֆրանսիական հյուպատոսության զեկույցներում ներկայացվում է 100 հազարից մինչև 200 հազար, պատրիարքարանը ներկայացնում է 300 հազար թիվը, իսկ պաշտոնական պատմագիր Քամուրան Գյուրուն առաջ է քաշում այն պնդումը, թե 8 700 հայերի հետ մահացել են նաև 1 800 մուսուլմաններ):

Դրվատանք՝ նահանգապետ Քադրի բեյին

Աբդուլհամիդի իշխանությունը երկրի մակարդակով հայ ազգայնականներին ժամանակ և առիթ չէր տալիս, սակայն Տրապիզոնի նահանգապետ Քադրի բեյի հանդուրժող և փոխհամաձայնող վարվեցուղության շնորհիվ Տրապիզոնում ճնշումները մնացին ամենացածր մակարդակում: Համաձայն Լոնգորթի, ով Տրապիզոնի բոլոր ղեկավարների վերաբերյալ հետաքրքիր գրառումներ ունի, 1892 թ. մայիսի սկզբին Ալի բեյի պաշտոնում նշանակված Քադրի բեյը «վճռական, հաստատուն, աշխատասեր, ժպտադեմ, մեծահոգի, հասանելի, սակայն գործի ճիշտ լինել-չլինելու վերաբերյալ որոշում կայացնելու մեջ դժվարացող, իսկ  հաճախ՝ սխալ որոշում կայացնող» պաշտոնյա էր և այն, որ «վեցամյա պաշտոնավարման ընթացքում հայկական դեպքերի վերաբերյալ չկարողացավ նախազգուշացնել կամ էլ դժկամորեն վերաբերվեց», իր անձի  վրա սև բիծ թողեց: Համաձայն Լոնգվորթի` նրա նախորդը՝ Ալի բեյը, քանի որ ամուսնացած էր հավանաբար ստամբուլցի հույն Գեոգիադեսի հետ, նրա անձնական կյանքը ժողովրդի աչքը ծակում էր, փադիշահին տեղեկություններ էր տալիս պարելու, ազարտային խաղեր խաղելու և խմիչք օգտագործելու վերաբերյալ, սակայն դրանից ոչ մի բան դուրս չեկավ:

Լոնգվորթը ասում էր, որ «եթե բոլոր նահանգները ղեկավարվեն Տրապիզոնի նման, ապա թուրքերի վատ ղեկավարության մասին շատ քիչ բան կլսենք»: Նա Հնչակյան կուսակցության նկատմամբ համակրանք չէր տածում, «քանի որ նրանք մտածում են, թե ազատություն տանող միակ ճանապարհն անցնում է խարդախության, կողոպուտի և հանցագործությունների միջով», որովհետև վախենում էր, որ այս դիրքորոշումը կարող է պաճառ հանդիսանալ, որ մուսուլմանները քրիստոնյաների նկատմամբ կոտորած իրականացնեն: Սակայն չեղավ այն, ինչից վախենում էր Լոնգվորթը: 1895 թ. հունվարին դատարանի առաջ կանգնած 17 հայ քաղաքական գործիչներից միայն հինգին ազատազրկեցին 5-15 տարով:

Բահրի փաշայի հանդեպ մահափորձը

1895 թ. սեպտեմբերի 30-ին Ստամբուլում` Բաբ-ը Ալիում հավաքված բարեփոխումների պահանջներ ներկայացնող հայերի ցույցը հանկարծակի ահաբեկչության վերածվեց, և երբ մարդկային կորուստներ ի հայտ եկան, խռովություններն իրենց գագաթնակետին հասան: Այն օրերին Վանի նախկին նահանգապետ Բահրի փաշան Ստամբուլ գնալիս մի քանի օր հյուրընկալվում է Տրապիզոնում: 1895 թ. հոկտեմբերի 3-ին երկու հայ երիտասարդներ Բահրի փաշայի, ում հայերը Վանում իրականացրած  գործողությունների պատճառով չէին սիրում, և նրան ուղեկցող Տրապիզոնի հրամանատար Համդի փաշայի, Իրանի հյուպատոս Միրզա Ռազի խանի և Տրապիզոնի Փոստի և հեռագրատան տնօրեն Հաջի Օմեր էֆենդիյի նկատմամբ անհաջող մահափորձ են նախաձեռնում: Քանի որ հարձակվողները նահանգապետ Քադրի բեյի բարեհաճությամբ չէին ձերբակալվել (բացի մեկից), և փախստական Խաչիկը խառնվել էր հաջորդ օրը նահանգապետարանի գրագիր Ռահմի էֆենդիի սպանությանը, մթնոլորտը բավականին լարվել էր:

Մի քանի օր հետո մի հայ, ով լսել էր, որ Ստամբուլի դեպքերին իր մտերիմն էլ է մասնակցել, իարդարձությունները հանդարտացնելու համար քաղաքում զբոսնող Քադրի բեյի և նրա շրջապատում գտնվողների վրա իջևանատան պատշգամբից կրակ բացեց: Երբ դեպքի մասին լսած մուսուլման բնակչությունը քաղաքի քրիստոնյաների տները կողոպտում էր, Ավստրիայի, Իրանի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ռուսաստանի, Հունաստանի, Բելգիայի և Իսպանիայի հյուպատոսները իրադրությունը հանդարտեցնելու համար խոսեցին տեղական կառավարիչների հետ, սակայն անվտանգության ուժերը անզոր եղան ճնշելու դեպքերը:

Գալիս է ռուսական ռազմական նավը` Teretz-ը

1895 թ. հոկտեմբերի 7-ին, երբ անհայտ անձի կողմից մուսուլման սպանվեց, դեպքերը նոր թափ ստացան: Զայրացած մուսուլման-թուրք բնակչության հարձակումներից փախչելու համար հայերը ապաստանում էի դպրոցներում կամ էլ հյուպատոսարաններում: Երբ դեպքերհ հասան իրենց զարգացման կիզակետին, միայն Ֆրանսիական հյուպատոսարանում պատսպարվածների թիվը հասնում էր 2-3 հազարի: Նահանգապետ Քադրի բեյի նախաձեռնությամբ մթնոլորտը հանդարտվեց, և հաջորդ օրը բացվեցին խանութները, սակայն կարճ ժամանակ հետո դեպքերը վերսկսեցին: Հոկտեմբերի 10-ին կառավարությունն արտակարգ դրություն հայտարարեց և հոկտեմբերի 14-ին, երբ ռուսական «Teretz» նավը մտավ Տրապիզոնի նավահանգիստ, կողմերը ստիպված եղան վերջ տալ բախումներին: Նմանատիպ իրադարձություններ նկատվեցին նաև Սամսունի, Օրդուի և Գյումուշհանեի շրջաններում:

Բրիտանիայի հյուպատոս Լոնգվորթը այս հարցի վերաբերյալ զեկույցում, հայերին նկատի ունենալով, գրում էր. «Անզեն և անտեղյակ այս մարդիկ անմիջապես առանց դիմադրության ցավալի կապիտուլիացիայի պայմաններում տվեցին իրենց կյանքն ու գույքը, սաակայն երոսական շարժումները դարձյալ ամբողջությամբ չվերացվեցին»: «Տրապիզոնում բազմաթիվ լուռ և անպաշտպան մարդկանց այսպես ոչնչացնելը Ասիական Թուրքիայի սերիական դեպքերից որպես առաջինը» որակող Լոնգվորթի համաձայն` դեպքերի ժամանակ Տրապիզոնում մահացել է 507 հայ, որից 298-ը՝ Տրապիզոնի կենտրոնում, մնացածը՝ շրջակա գյուղաքաղաքներում և գյուղերում (Գյումուշհանեն ներառյալ), գաղթել է 5197 հայ, կողոպտվել է 1 510 տուն և խանութ, այրվել է 320 տուն և խանութ: Իսկ թուրքական կողմի կորուստը եղել է 16 մարդ, Տրապիզոնում մուսուլմաններին պատկանող 162, իսկ Գյումուշհանեում՝ 70 խանութ է կողոպտվել: Դեպքերի ժամանակ մահացել է նաև 3 հույն:

Համաձայն հյուպատոսի, ով կարծում է, որ պալատական լրտեսների կողմից մուսուլման բնակչության մեջ տարածած բամբասանքների պատճառով, թե իբր «Անգլիայի քաջալերանքով հայերն ապստամբելու և հանկարծակի հարձակմամբ մուսուլմաններին սպանելու են», դեպքերը նման արյունոտ ընթացք են ստացել, եթե զինվորները չխառնվեին, հնարավոր է, որ մահացածների թիվն այսքան մեծ չլիներ, որովհետև «թուրքերի մեծամասնությունը տատանվում էր իրենց հարևանների դեմ նման դիրք բռնել»:

Տրապիզոնից առաջին գաղթերը

Համաձայն Լոնգվորթի` դեպքերի պատճառով ոչ մի մուսուլմանի չեն ձերբակալել, սա ևս մտածելու տեղիք է տալիս, որ վարչակազմը մասնակից է եղել դեպքերին, սակայն վարչակարգը հայերի նկատմամբ մեղմ վերաբերմունք է ցուցաբերում, որովհետև բոլոր 400 հայ ձերբակալվածները, բացառությամբ 35-40 հոգու, ազատ արձակվեցին: 1896 թ. դեկտեմբերին Աբդուլհամիդը ներեց դեպքերի մասնակիցներին, ազատ արձակվեցին նաև մահապատժի ենթարկվածները` բացառությամբ սադրիչների: Սակայն արդեն իրենց ապահով չզգացող հայերի մի մասը գաղթում է Ռուսաստան: Համաձայն Լոնգվորթի ենթադրության` 1896 թ. վերջին Տրապիզոնի սանջակից գաղթածների թիվը հասել է 7 600-ի, 1200 հայկական տներից մնացել է 450-ը: Սակայն Տրապիզոնի հայ համայնքն ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Շվեյցարիայի գլխավորությամբ Արևմտյան երկրների նյութական օգնությամբ և Ստամբուլի հայկական ուղղափառ պատրիարքարանի ու Վիեննայի կաթոլիկ Մխիթարյանների աջակցությամբ կարճ ժամանակահատվածում հաղթահարելու էր այս մեծ հարվածը: Այսպես, օրինակ, Հայոց ուղղափառ պատրիարքարանի գրանցումների համաձայն` 1902 թ. Տրապիզոնի սանջակում ապրում էր 24 հազար հայ, կար 41 եկեղեցի, 47 դպրոց, որտեղ սովորում էր 3 հազար աշակերտ: Կար նաև հայկական թատրոն:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և Դաշնակցության համաձայանությունն ու 1908 թ.

Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն էլ երկրի տարբեր շրջաններում կազմակրեպել է նմանատիպ ապստամբություններ: Վերջապես Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և Դաշնակցության համագործակցությունը հաջողության հասավ. Աբդուլ Համիդ 2-ը ստիպված եղավ երկրոդ անգամ սահմանադրություն հռչակել: Սակայն այդ ժամանակ հարաբերություններն սկսեցին վատանալ, որովհետև իթթիհադականները, հրաժարվելով կեղեքիչ Աբդուլ Համիդին գահընկեց անելու մտքից, որոշեցին կուլիսներից ղեկավարել: Այս իրավիճակը դաշնակցականներին կասկածի տեղիք տվեց: 1909 թ. Ստամբուլում տեղի ունեցան Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կազմակերպած մարտի 31-ի դեպքերը: Նույն օրերին Ադանայի դեպքերի ժամանակ մուսուլմանների կողմից 20 հազար հայերի սպանությամբ հայերի վստահությունը իթթիհադականների նկատմամբ բավական նվազեց: 1912 թ. ընտրություններում չկատարեցին հայերին տրված խոստումները: 1914 թ. ամռանը կապերը խզվեցին:

1915 թ. ապրիլի 24-ին, երբ Ստամբուլի հայ համայնքի մոտ 250 մտավորականներ աքսորվեցին, սկսեցին ձերբակալել նաև Տրապիզոնի մտավորականներին: Հունիսի 20-ին կառավարությունը Տրապիզոնի բոլոր հայերի տեղահանության հրամանն արձակեց: Հունիսի 27-ին Ստամբուլում Գերմանիայի դեսպանատանը հեռագիր ուղարկած գերմանացի հյուպատոս Հենրիխ Բերգֆելդը հայտնում է, որ Տրապիզոնի վիլայեթում մոտ 30 հազար հայ է տեղահանվել, որոնց մեծ մասը սովի ու տիֆի պատճառով մահացել է: (Համաձայն 2008 թ. Մուրադ Բարդաքչըի հրապարակած «Թալեաթ փաշայի փաստաթղթերի»` Տրապիզոնում ապրող 37 500 հայերը, 1915 թ. հուլիսի մեկից սկսած, մեկ ամսվա ընթացքում ամբողջությամբ տեղահանվել են):

Տրապիզոնում ռուսական զավթումը

1916 թ. փետրվարի 18-ին գեներալ Լիախովի հրամանատարության տակ գտնվող երկու ռուսական դիվիզիա, երբ Ռիզեից, Սյուրմենեից և Օֆից հետո մտան Տրապիզոն, մնացած հայերը շունչ քաշեցին: Հետագայում ռուսները զավթեցին նաև Վանը, Մուշը, Էրզրումը և Երզնկան: Հայ պարտիզանները արագորեն Համշենի շրջանում գործի անցան: Կրոնափոխները կրկին քրիստոնյա դառնալով չբավարարվեցին. Տրապիզոնի շրջակայքի թուրքական գյուղերն ասպատակելով` սպանեցին և կողոպտեցին: Սակայն 1917 թ. բոլշևիկյան հեղափոխությունից հետո իրավիճակը հանկարծակի փոխվեց: «Հերոս բեյ» մականունով մի սպայի, Հարաքալը Մուսթաֆա աղայի, սրա եղբայր Էյուփ աղայի, Սադըրօղլու Սուլեյման աղայի պես հարգարժան անձինք հայ և ռուս հրոսակախմբերի դեմն սկսեցին առնել:

Բոլշևիկյան հեղափոխության պատճառով անկարգությունների մեջ մտած ռուսական բանակի անզորությունից վարպետորեն օգտվող օսմանյան միությունները 1918 թ. փետրվարի 24-ին Տրապիզոնը հետ վերցրեցին: 1918 թ. մարտին Ռուսաստանի հետ ստորագրված Բրեստ-Լիտովսկու պայմանագրով Օսմանյան կայսրությանն անցան Կարսը, Արդահանն ու Բաթումը:

Մեհմեդ Էմին բեյի վկայությունը

Իրավիճակը հայերի օգտին շրջվեց. Օսմանյան կայսրությունը պատերազմից պարտված դուրս եկավ, իսկ 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսի զինադադարը կնքվեց: Զինադադարից հետո ոչ միայն դաշնակիցները, այլև իթթիհադականների թշնամի պալատական վերնախավը պահանջում էր պատերազմի և հայկական տեղահանությունների մեղավոների դատավարությունը: Հատկապես մամուլը այս ուղղությամբ համառ արշավ է սկսում:

Իսկ խորհրդարանում այս թեմայով ամենաշատը ելույթ ունեցած անձը տրապիզոնի պատգամավոր Հաֆըզ Մեհմեդ Էմին բեյն էր: Մեծ վեզիր Ահմեդ Իզզեթ փաշան, կառավարության ծրագրի վերաբերյալ իր ելույթում Մեհմեդ Էմին բեյին, ով իր անհանգստությունն է հայտնում, թե «4 տարի ի վեր կատարված բռնությունների իրական մեղավորները դեռևս երկրում զբոսնում են», ասում է հետևյալը. «Սա տեսել է նաև Ձեր խոնարհ ծառան: Օրդուի կազայում մի կայմակամ կա: Հայերին Սամսուն տանելու պատճառաբանությամբ մակույկի մեջ է լցրել և նրանց խեղդել է ծովում: Այո’, ես էլ եմ ասում, որ մեր պաշտոնյաները բազմաթիվ հայ երեխաների և ծերերի են կոտորել, իսկ նրանց ունեցվածքը թալանել են, սակայն այդ թիվը, ինչպես որ պնդում են, մեկ միլիոն չէ, այլ 500-600-ի շրջակայքում է: Բացի այդ՝ ճիշտ չեն նաև այն հայտարարությունները, թե իբր այդ մարդկանց կոտորել են նրա համար, որ «նրանք հայ են»»:

Մեհմեդ Էմինը, առաջ քաշելով այն պնդումը, թե իբր հայերի տեղահանության պատճառ է հանդիսացել այն, որ օգնել են Սև ծովի ափին բնակվող հույներին, ասել է, որ եթե հնարավոր էր խնդիրը կարգավորել մասամբ գյուղը դատարկելով, այս գործի հետ առնչություն չունեցող մարդկանվց շրջանից դուրս աքսորելը վերածվել է սխալմունքի. «Այս հանցագործությունների հեղինակներից միայն մեկ հինգերորդն է թուրք»:

Տրապիզոնի դատավարությունները

1918 թ. Մուդրոսի զինադադարից հետո դաշնակից պետությունների և Միություն ու առաջադիմություն կուսակցության ընդդիմության ճնշմամբ տեղահանությունների մեղավորների դատավարության շրջանակներում Տրապիզոնի դատավարություններն սկսվեցին 1919 թ. մարտի ութին: Տրապիզոնում տեղի ունեցած դեպքերի մասին ամենակարևոր տեղեկությունները հայտնում է Տրապիզոնի զորամասի հրամանատար Ավնի փաշան. «Մահակավոր մութասարրըֆ» մականունով Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմի բեյը հրաման է արձակել, որ հայ տղամարդկանց հավաքեն և մակույկներով ուղարկեն Քումքալեի և Դեղիրմենդերեի շրջակայքը: Այս մարդկանց մի մասին գնդակահարել են, իսկ մյուս մասին՝ ծովում խեղդել: Բեռլին փախած Ջեմալ Ազմի բեյը և իթթիհադականների Տրապիզոնի քարտուղար Նաիլ բեյը, ով հայտնի էր «Յենիբահչելի» մականունով, հայերի զանգվածային տեղահանությունների և մահվան պատճառ հանդիսանալու մեղադրանքով հեռակա կարգով դատապարտվել են մահապատժի: Մաքսատան պաշտոնյա Մեհմեդ Ալին հայկական ունեցվածքը բռնագրավելու համար՝ 10 տարի, Անվտանգության տնօրեն Նուրի բեյն ու Մաքսատան տնօրեն Մուսթաֆա էֆենդին նույն մեղադրանքով դատապարտվել են մեկական տարվա ազատազրկման»:

Ջեմալ Ազմիին և Հատուկ կազմակերպության առաջնորդ Շաքիրին 1922 թ. ապրիլի 17-ին Բեռլինում սպանում է Նեմեսիս կազմակերպությանն անդամակցող հայ Արամ Երկանյանը: «Յենիբահչելի» Նաիլը, ում, ասում են, արտասահման է փախցրել Ահմեդ Իզզաթ փաշան, Իզմիրում Մուսթաֆա Քեմալի նկատմամբ մահափորձ կատարելու մեղադանքով 1926 թ. օգոստոսի 27-ին կախաղան բարձրացվեց:

Վերևում հիմնական գծերով ներկայացված ազգայնական պատերազմից թուրքական կողմը հաղթանակած դուրս եկավ, սակայն միայն հայերը չէին, որ կորուստներ ունեցան, Թուրքիայի բազմաթիվ քաղաքներ, ինչպես և Տրապիզոնը, իր հազարավոր համաքաղաքացիների հետ միասին կորցրեց նաև տնտեսական, մշակութային և հասարակական ողջ փայլը, երբեմնի հիասքանչ նավահանգստայի քաղաքը գունատվեց: Ահա նրանք, ովքեր վերջին տարիներին շրջանն ընտրում են որպես պրոակտիվ իրադարձությունների կենտրոն, իրենց էներգիան ստանում են պատմությունից:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Աղբյուրներ

Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement: The Developement of Armenian Political Parties Through the Nineteenth Century, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1963.

Ahmet Halaçoğlu, “İngiliz Konsolosu Longworth’a göre Trabzon Vilayeti (1892-1898),” Belleten, LXVII, 250 (2003), s. 881-909.

Taner Akçam, Vahakn Dadrian, Tehcir ve Taktil, Divan-ı Harb-ı Örfi Zabıtları, İttihat ve Terakki’nin Yargılanması, 1919-1922, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008, Trabzon’u Anlamak, (Yay. Haz.: Güven Bakırezer-Yücel Demirer), İletişim Yayınları, 2009.

http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-bir-zamanlar-trabzon-ermenileri.htm