ԴԵՐՋԱՆ

ԴԵՐՋԱՆ, Թերջան, Տերջան. գավառ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգում, Եփրատի վերին հոսանքի և նրա ձախակողմայն վտակ Դերջանի հովտում: Հյուսիսից սահմանակից էր Սպեր, արևելքից` Կարին, հարավից` Մանանաղի, արևմուտքից` Եկեղյաց գավառներին: Նշանավոր գագաթներն են Մարիամը, Պախրը, Խաչը, Խալխալը: Դերջանը հնուց ի վեր հռչակված էր արգավանդ վարելահողերով, հացահատիկի ընտիր տեսակների մշակմամբ:

Դերջանը հայ ժողովրդի բնօրրաներից է: Մ.թ.ա. XV-XIIIդդ. եղել է Հայասա ցեղային միության, VI-IIIդդ.` Երվանդունիների պետության կազմում: Ստրաբոնի վկայությամբ Դերջանը (Դերքսենե), Կարինիտեսի հետ, վերամիավորվել է Մեծ Հայքին:

Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Դերջանում հիմնել է առանձին եպիսկոպոսություն: Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո (387թ.) Դերջանը միացվել է Բյուզանդիային, եղել է Ներքին Հայքի, իսկ 536թ. վարչական փոփոխությամբ` Առաջին Հայքի կազմում:

638թ. Դերջանը ազատագրվել է բյուզանդացիներից, բայց VIIդ. վերջին այն զավթել են արաբները: IXդ.վերջին ազատագրված Դերջանը մտել է Բագրատունիների թագավորության մեջ: Xդ. 2-րդ կեսին այն վերստին զավթել է Բյուզանդիան: XVIդ. կեսին մտցվել է նորաստեղծ Էրզրումի նահանգի մեջ (սկզբում` գավառակ, XVIIIդ. ` գավառ): Մեծապես տուժել է XVI-XVIIդդ. թուրք-պարսկական պատերազմներից, 1555թ. և 1639թ. թուրք-պարսկական պայմանագրերով մնացել է օսմանյան Թուրքիայի կազմում: Այնուհանդերձ, ըստ Հակոբ Կարնեցու, XVIIդ. եղել է հոծ բնակչություն ունեցող հայաբնակ գավառ (նշանավոր էին Բագառիճ ավանը, Կարագուլակ, Ծաղկարի, Վժան, Բուն գյուղերը, Ս.Դավիթ մենաստանը):

XVI-XIXդդ. Դերջանի տարածքում հաստատվել են քրդական և թուրքական ցեղեր: Գավառի հարավային մասը` Դերջան գետի ձախակողմյան հովտում տարածվող Լակձոր գյուղախումբը, վերածվել է քրդական կիսանկախ ցեղապետության:

1829թ. հուլիսին ռուսական զորքերն ազատագրել են Դերջանը, սակայն Ադրիանապոլուսի հաշտության պայմանգրով (1829թ.) այն մնացել է թուրքական տիրապետության տակ: Ըստ ամերիկացի միսիոներ Է.Սմիթի՝ Դերջանի կենտրոն Մամախաթունը (նույնացվում է Դերջան ավանի հետ) 1830թ. ունեցել է մոտ 3 հազար հայ ընտանիք:

1915թ. մայիսին թուրք ջարդարարները կոտորել են Դերջանի հայերի մեծ մասին, շատերին խեղդամահ արել Եփրատում, իսկ կենդանի մնացածներին բռնությամբ մահմեդականացրել: Կոտորածից փրկված ավելի քան 1000 դերջանցիներ հաստատվել են Ռումինիայում և Բուլղարիայում, մասամբ` Ռուսաստանում Ամերիկայում: 1916թ. ռուսական զորքերը երկրորդ անգամ ազատագրել են Դերջանը, սակայն թուրքերը 1918թ. հունվարին դարձյալ տիրել այն:

Ներկայում Դերջանի տարածքը տրոհված է Թուրքիայի Էրզինջան (Երզնկա) և Էրզրում իլերի միջև:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: