ԵԿԵՂՅԱՑ

ԵԿԵՂՅԱՑ, Եկեղեաց. գավառ Մեծ Հայքի Բարձր Հայքի նահանգում, Եփրատի վերին հոսանքի շրջանում, Երզնկայի դաշտում: Հյուսիսում սահմանակից էր Փոքր Հայքին, արևելքում` Դերջան և Մանանաղի գավառներին, հարավ-արևելքում` Չորրորդ Հայքին, հարավում` Մուզուր, արևմուտքում` Դարանաղի գավառներին: Մ.թ.ա. VIIIդ. եղել է Ուրարտու (Արարարտյան), մ.թ.ա. VIդ.՝ Երվանդունիների Հայոց թագավորությունների կազմում: Ստրաբոնը, Պտղոմեոսը, Պլինիոսը, Եկեղյացը հիշատակում են Ակիլիսենե անվանաձևով (Եփրատի և Անտիտավրսի միջև): Մ.թ.ա. IVդ. Եկեղյացը եղել է Փոքր Հայքի մեջ: Մ.թ.ա. IIդ. միացվել է Մեծ Հայքի թագավորությանը:

Նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում Հայաստանի կրոնական կենտրոն էր` Անահիտ (Երիզա) և Նանե (Թիլ ավան) դիցուհիների տաճարներով: Անահիտի անունով Եկեղյացը երբեմն կոչվել է Անահտական: Արշակունիների օրոք տրվել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոհմին (գավառ Լուսավորչի), Սահակ Ա Պարթևի մահից (439թ.) հետո անցել Մամիկոնյաններին:

VIIIդ. գավառը զավթել են արաբները, Xդ.` Բյուզանդական կայսրությունը (մտցվել է Միջագետքի բանակաթեմի մեջ), 1071թ.` սելջուկյան թուրքերը, XIIIդ. կեսից` թաթար-մոնղոլները և զանազան մահմեդական հրոսակներ, XVIդ. սկզբին` Սեֆյան Իրանը, այնուհետև` Թուրքիան: 1555թ. Ամասիայի հաշության պայմանագրով մնացել է թուրքական տիրաետության ներքո: Վարչականորեն մտցվել է Էրզրումի նահանգի մեջ, հետագայում կազմել է Երզնկայի գավառը (սանջակ):

XIV-XVդդ. հայ մշակույթի հայտնի կենտրոններ էին Սեպուհ լեռան Ավագ և Կապուսի վանքերի դպրոցները, որտեղ դասավանդել են Հովհաննես Երզնկացին, Հովհաննես Համենցին և ուրիշներ: XXդ. սկզբին Երզնկայի գավառի հայ բնակիչներն զբաղվում էին այգեգործությամբ, ցորենի, գարու, բամբակի, վուշի մշակությամբ, արհեստներով (հատկապես պղնձնագործությամբ, կտավագործությամբ), առևտրով: Նրանք գրեթե իսպառ բնաջնջվել են 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: