ԱնիիՄայր տաճարը

Պատմական ակնարկ

Մայր տաճարը Մանուչեհր մզկիթի մինարեթից

«Հայոց 450 թ. (1001թ.)…` Աստծո և հայոց հոգևոր առաջնորդ կաթողիկոսի կողմից օրհնված Սարգիսի և հայերի ու վրացիների շահնշահ  Գագիկի փառավոր իշխանության ժամանակ, ես` Սյունիքի թագավոր Վասակի դուստր, հայոց թագուհի Կատրամիդես, ինքս ինձ վստահելով Աստծո ողորմածությանը, ամուսնուս` Գագիկ շահնշահի հրամանով կառուցել տվեցի այս սուրբ Մայր տաճարը, որը կառուցեց մեծն Տրդատը…»:

Քաղաքի հարավային ծայրին կանգնած է պատկառելի Մայր տաճարը, որն Անիի ամենամեծ և ամենակարևոր կոթողն է, նույնիսկ տիեզերական արժեք ունի:

Համաձայն տարբեր թվականների աղբյուրների և արձանագրությունների` Մայր տաճարի շինարարությունը սկսվել է 989թ. Սմբատ 2-րդ թագավորի օրոք (977-989): Որոշ դադարից հետո տաճարը ամբողջական տեսք է ստացել Սմբատ թագավորին հաջորդած Գագիկ թագավորի կնոջ` Կատրամիդե թագուհու հրամանով 1001 թ. (կամ էլ, ինչպես կարդում ենք արձանագրություններում, 1010 թ.): Կոթողի հեղինակն է միջնադարյան Հայաստանի ամենահայտնի ճարտարապետներից Տրդատը:

Արփաչայից նայելիս

1064 թ. պաշարման նթացքում Մայր տաճարը խորհրդանշական նշանակություն է ունեցել: Քաղաքը թալանելիս հաղթանակած թուրքերից մեկը, բարձրանալով մայր տաճարի գագաթ, գմբեթի վրայի խաչը հանել է (ասում են, որ խաչը հետագայում դրվել է մի մզկիթի շեմի վրա, որպեսզի բոլորը կարողանան տրորել): Մայր տաճարը, վերածվելով մզկիթի, կոչվել է Ֆաթիյե մզկիթ:

1124 թ. տաճարը հետ է վերադարձվել քրիստոնյաներին: Արձանագրություներում խոսվում է տաճարի 13-րդ դարի վերանորոգումից: 1319 թ. ավերիչ արշավանքի  պատճառով գմբեթը փլվել է, որից հետ հավանաբար տաճարը կրոնական նպատակներով չի օգտագործվել:

Հատում (Թորոս Թորոմանյան)

Ճարտարապետությունը

Ինչպես հայկական կոթողների մեծամասնությունը, այնպես էլ այս տաճարն ամբողջությամբ քարից է պատրաստվել, այսինքն` բետոնե կոպիտ կառույցը ծածկվել է երփներանգ քարերով: Եկեղեցին պատկանում է գմբեթակիր բազիլիկա տիպին: Սա մի նմուշ է, որը Հայաստանում հանդիպում է 17-րդ դարից սկսած: Տրդատի նախագիծը այս հին ձևին հաղորդում է նոր նրբության և ինքնատիպության չափանիշներ:  

Արտաքին տեսքը

Երկրաշարժի ժամանակ կառույցը կորցրել է գմբեթը և խորանարդ ձև է ստացել, որը բնորոշ չէ նախնական վիճակին: Ասում են` 1319 թ. երկրաշարժի ժամանակ փլվել է գմբեթը, 1832 թ. մեկ այլ երկրաշարժից փլվել է ճակատի մնացած մասը: Հյուսիսարևմտյան անկյան ճեղքը ի հայտ է եկել 1988 թ. երկրաշարժի  հետևանքով, միևնույն ժամանակ լուրջ ճեղք  է առաջացել նաև հարավարևմտյան անկյունում: 1998 թ. տանիքի մասերը սկսել են թափվել:

1. Մայր տաճարի տեսքը հարավ-արևմուտքից

2. Հյուսիսարևմտյան անկյունը, 1988 թ. երկրաշարժի հասցրած վնասը

2000-2001 թթ. Մայր տաճարի դիմաց մնացած հանքավայրերի պայթեցումներն էլ ավելի են վնասել կոթողը. հարավարևմտյան անկյան ճեղքը խորացել և բավական լայնացել է, իսկ արևմտյան ճակատը սկսել է դեպի դուրս ծավալվել:  Արդեն արևմտյան ճակատն ամբողջությամբ փլվելու վտանգի տակ է:

Նրբագեղ սյուների վրա նստեցված բութ կամարների շարքը, որը զարդարված է կամարների միջև դրված քանդակներով ու ռելիեֆներով շրջապատված նուրբ երկար պատուհաններով, ամբողջությամբ ծածկում է կառույցի արտաքինը: Եկեղեցու ամեն մի թևի գագաթի տակ փոքրիկ շրջանաձև պատուհան կա:

Եկեղեցին ունի հյուսիսային, հարավային և արևմտյան մուտքի դուռ, որոնցից յուրաքանչյուրը օգտագործվել է համապատասխանաբար պատրիարքի, թագավորի և ժողովրդի համար: Իսկ յուրաքանչյուր դռան առջև՝ հավանաբար անկախ սյուների վրա, կառուցված է եղել հովանոց, մեկական կամարապատ կիսածածկ է եղել, որոնք այժմ գրեթե ամբողջությամբ ավերված են: Հյուսիսային, հարավայաին և արևմտյան ճակատներում գտնվող յուրահատուկ ուղղանկյուն որմնախորշերը պատուհանների տեղադրվածության հետ միասին մատնանշում են, որ թևերի և ապսիդի ներսի հատվածն առանձնացված է: Միևնույն ժամանակ այս որմնախորշերը խախտում են ճակատների հարթ մակերեսը: Ըստ էության՝ բավական բարակ պատերը կրկնապատկված բարձրության և ամբողջականության տպավորություն են թողում: Կառուցվածքային տեսանկյունից որմնախորշերը կատարում են նաև հարթ հենարանի դեր: Արևմտյան ճակատի վրա որմնախորշ չկա, որովհետև կամարապատ կիսագլանաձև առաստաղի ծածկի ճնշման  տակ որմնախորշ կառուցելու համար պատը պետք է հաստ լինի:

Ներքին հատվածը

Մայր տաճարի ներսը բարձր և բավական մութ է, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կենտրոնական գմբեթն ամբողջական էր, պետք է, որ ավելի մութ եղած լիներ: Սա թերություն չէ, այլ հատուկ է մտածված: 

1. Ապսիդի կիսաշրջանաձև որմնախորշերի շարքը

2. Ապսիդի սրբապատկերը նախքան 1920 թ.

Քանի որ ապսիդը և կողքի սենյակները կազմում են տաճարի ներքին ծավալի մեկ չորրորդը, գմբեթի արևելքում գտնվող կամարները արևմուտքի կամարներից բավական կարճ են: Ուղղանկյուն նավի չորս զանգվածեղ փնջաձև հենարանները իրենց վրա են կրում և´ տանիքն ամրացնող գմբեթը, և´ կամարները: Արևելք-արևմուտք և հյուսիս-հարավ առանցքներում երկարությամբ հատված կամարները գրեթե մինչև ճակատի տակ են հասնում և արտաքինից ներկայացված են խաչաձև սուր տանիքներով:

1. Ապսիդի ճակատի վրա պատուհան և եռանկյուն որմնախորշ

2. Որմնախորշի գագաթի հովհարանման քիվ

Լայն ապսիդը տեղադրված է արևելյան տանիքի տակ և արտաքին ճակատում միայն երկու խոր որմնախորշերի մեջ գտնվող պատուհանով է տարորոշվում: Ապսիդի խորանը հատակից բարձր է և ունի տաս հատ նստելատեղով կիսաշրջանաձև որմնախորշ: Վերնահարկերը երկու կողմից շրջապատված են երկհարկանի սենյակներով, որտեղ հասնում են խորանի նեղ աստիճաններով:

Կառույցի ուսումնասիրությունը

Չնայած ունի բազիլիկա պլան` նախագծի մեջ երկարացման շեշտ է նկատվում: Կառույցի երկարությունը բարձրության և լայնության համեմատ կարճ է, շեշտված է փնջաձև հենարանով և սյուներով: Սրանք կենտրոնական սյան շուրջը հավաքված քառակուսի և կիսաշրջանաձև սյուներ են, որոնցից կազմված բազմաթիվ օղագոտիները բարձրանալով ամբողջականանում են տանիքն ու գմբեթն ամրացնող կամարներով:

Սրա հետ մեկտեղ սուր կամարների օգտագործումը շեշտված ուղղահայացության տպավորություն է ստեղծում, ինչը հանդիպում ենք այս կոթողի շինարարությունից մի քանի դար հետո գոթական ճարտարապետության մեջ, սակայն հայկական ճարտարապետության և Արևմտյան Եվրոպայի գոթական ոճի զարգացման միջև աղերսներ անցկացնելու ապացույցներ չկան:

Ներքին դետալներ

Ապսիդում թուրքերի կողմից կիրառված կրաշաղախի տակ նկատվում են նկարի հետքեր, որտեղ պատկերված է Աստված` գահին բազմած: Սա Մայր տաճարից նոր է և միգուցե 13-րդ դարի վերանորոգման ժամանակ է արվել: Սյուների խոյակները ևս պահպանում են պարզ երկրաչափական զարդանախշերի հետքեր:

1. Հարավարևմտյան անկյան ճաքը

2. Մայր տաճարի ներսը

3. Հայացք գմբեթին

Ներսի ժայռաքանդակների դատարկությունը միգուցե մատնանշում է տաճարը մզկիթի վերածվելու ժամանակ կամ էլ հետագայում գանձագողների կողմից արմատախիլ արված խաչքարերի տեղը: Վերջին շրջանում հայկական արձանագրությունները դիտավորյալ քարին համապատասխան ներկով ծածկվել են: Թռչունների կղանքը աղավաղում է բովանդակության փորագրությունը:

1. Հարավային ճակատի պատուհան

2. Արևելյան ճակատի վրա գտնվող պատուհան

3. Արևմտյան ճակատի վրա գտնվող շրջանաձև պատուհան

Չնայած հատակին մոտ տեղում պատի սրբատաշ քարը ոչնչացված է, նկատելի է, որ պատերի տակից անցնում է քարե հատակ, և շենքի նախագծի պարզեցված ուրվագիծը փորվել է այս հատակին: Միգուցե Մայր տաճարի ողջ նախագծով, ինչպես հին հունական տաճարներում է եղել, հիմքը փորվել է նախքան պատերի կառուցելը:

13-րդ դարում՝ վերանորոգու՞մ

Ոմանք պաշտպանում են այն տեսակետը, համաձայն որի` 13-րդ դարի սկզբներին Մայր տաճարի արտաքին տեսքը վերակառուցելու աստիճան վերանորոգվել է:

1. Հայացք կողքի անցումներից հենարանների խմբին

2. Հարավային թևի վրայի կամար

Այս հիպոթեզն առաջինն առաջ է քաշել Նիկողայոս Մառը, ով կարծում էր, որ կոթողը 10-րդ դարին պատկանելու համար շատ կատարելագործված է: Նա ջանացել է բացատրել, որ 13-րդ դարին պատկանող բազմաթիվ արձանագրությունների առկայությունը, այն, որ սրանք և ավելի վաղ արձանագրությունները պատկանում են 13-րդ դարին, իմիտացիա է: Այս հիպոթեզը վստահելի չէ, այն հաստատող փաստեր չկան: Այլ ժամանակաշրջանի պատկանելու համար արտաքին ճակատի դետալները (կամարների, պատերի, որմնախորշերի և նմանատիպ տեղադրություններ) ներքին էլեմենտների հետ չափազանց սերտորեն տարալուծված են:

http://www.virtualani.org/cathedral/turkish.htm

http://www.virtualani.org/cathedral/turkish2.htm