ԽՆՈՒՍ. գավառ

ԽՆՈՒՍԻ ԳԱՎԱՌ. Օսմանյան կայսրության վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանի էրզրումի նահանգում, Խնուս կենտրոնով: Ընդգրկել է Խնուս գետի հովիտը և Երասխի (Արաքս) ակունքների շրջանը: Խնուսի գավառի արևմտյան սահմանը կազմում են Բյուրակնյան լեռները: Նշանավոր լեռնագագաթներն են Բյուրակնը, Խամլբերդը (Խամուրբերդ) և Շուշարը: Կան աղի, քարածխի պղնձի հանքեր, այլ օգտակար հանածոներ:

Խնուսի գավառի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է Մեծ Հայքի Վարաժնունիք գավառին: Ստեղծվել է XVI դ. 1-ին կեսին: XVI-XVII դդ. թուրքական կառավարությունը գավառում վերաբնակեցրել է զազա ցեղերի (Դերսիմից), լեզգիների (Հյուսիսային Կովկասից): Վերջիններիս ցեղապետերին, ի փոխհատուցումն պարսկա-թուրքական պատերազմում թուրքերին ցույց տված օգնության, շնորհվել է Խնուսի գավառի կառավարման իրավունքը: Խնուսի բեյերն իրենց են ենթարկել Վարդոյի և Գյոքսուի բեյերին, 1762թ. գրավել Մանազկերտը: Նրանց հզորացումից անհանգստացած` Բայազետի փաշան ավերել է Խնուսի գավառի գյուղերը (մեծ մասամբ` հայկական): Հայազրկված Արաբոն, Խոնղուռը, Խասեն, Խզլամաթը, Մեծ Արթոֆը և բազմաթիվ այլ գյուղեր բնակեցվել են քրդերով:

Հայկական շատ բնակավայրեր ավերվել են 1812թ. թուրքական իշխանության դեմ քուրդ ցեղապետների ապստամբության ժամանակ: Գավառ ներխուժած իրանական զորքը հայերին բռնությամբ գաղթեցրել է Իրան: 1829թ. հուլիսին ռուսական բանակը գրավել է գավառը, սակայն Ադրիանապոլսի պայմանագրով այն վերադարձվել է Թուրքիային: 1830թ. մայիս-հունիսին Խնուսի գավառից զգալի թվով հայեր գաղթել են Անդրկովկաս:

1878թ. ռուսական զորքն առժամանակ գրավել է Խնուսի գավառը: Այնտեղ կազմակերպված համիդիե գնդերը 1895թ. դեկտեմբերին կողոպտել են գավառի տասնյակ գյուղեր: Թուրք-քրդական հարստահարիչներին դիմակայելու նպատակով գավառի հայերը մշտապես զինվել են: XIXդ. վերջին Խնուսի գավառը դարձել է հայ ֆիդայական շարժման կենտրոն: XIXդ. գավառի մի շարք գյուղերում (Չևմիրե, Հարամիկ, Խոզլի, Ենիքյոյ, Բուռնազ), անգլիական քարոզիչների հովանավորությամբ, տարածվել է թոնդրակյանների գաղափարախոսությանը հարողների աղանդ, որի դեմ պայքար է մղել հայ եկեղեցին:

Մինչև 1880թ. Խնուսի գավառի եկեղեցիները ենթարկվել են Մշո Ս.Կարապետ վանքին, այնուհետև՝ Կարնո թեմին: XIXդ. վերջին-XXդ. սկզբին Խանասորի գավառի (բաժանվել է Խնուս, Թեքման, Գյոքսու գյուղախմբերի) հայաբնակ խոշոր գյուղեր էին Չևիմեն, Կարաչոբանը, Արոսը, Էլիպսը, Սալորը, Հարամիկը, Շաբդինը, Դումանը, Քղքիկը, Քյուլլուն, Թաթոսը և այլն: Գավառի կենտրոնում և գյուղերում գործել են բազմաթիվ հայկական վարժարաններ (Խաշխաշյան, Գևորգյան, Ներսիսյան, Խորենյան, Ղևոնդյան, Դիմաքսյան, Սահակյան, Արամյան, Ազգային և այլն):

Մեծ եղեռնի ժամանակ Խնուսի գավառի մոտ 25 հազար հայերը բռնությամբ տեղահանվել են: 1915թ. մայիսի 20-ին գավառի կենտրոնի և 27 գյուղերի 1700 հայ ընտանիք քշվել է Վարդոյի ուղղությամբ և հունվարի 11-ին կոտորվել Բազկան գյուղի մոտ՝ Չաբանի բարձունքներում: Ջարդից փրկված 300 կանանց թուրք բարբարոսները բռնել են Թաթան գյուղում և խեղդել Ամարակ լճում: Տեղահանված 3322 հայ ընտանիքից փրկվել է 128 մարդ, հիմնականում` Կոբալ և Գևանդուկ գյուղերի բնակիչներ: Ռուսական զորքերը հայ կամավորների աջակցությամբ 1916թ. հունվար-փետրվար ամիսներին ազատագրել են Խնուսի գավառը, սակայն թուրքերը 1918թ. դարձյալ զավթել են այն: Հայ բնակչության վերջին բեկորները զոհվել են, մասամբ` արտագաղթել Անդրոկովկաս:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: