ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ. ինքնավար հայկական համայնք

ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ, Խոտոջուր, Խոտայջուր. ինքնավար հայկական համայնք Արևմտյան Հայաստանում, Էրզրումի նահանգի Կիկսիմ գավառակում, Քաջքար լեռան ստորոտին, Ճորոխի ձախ վտակ Խոտորջուրի (Մեծ գետ) ավազանում (XVI-XXդդ.): Առաջին անգամ հիշատակվում է 1586թ.: Վաղ միջնադարում Խոտորջուրի տարածքը (Տայքի Ասեաց փոր գավառում) պատկանել է Մամիկոնյանների: Խոտորջուրի համայնքը կազմել են երկու գյուղախումբ հետևյալ գյուղերով` Ճիճապատղ, Կրման, Կիսակ, Միջին թաղ, Խանդաձոր, Սունենց, Կաղմխուտ, Վահնա, Գեղուտ և Վերին Մոխուրկուտ, Ստորին Մոխուրկուտ, Գորքեր, Արեգի, Կարմիրք (Ճորոխի աջ ափին):

Յուրաքանչուր գյուղի գեղջավագը և ընդհանուր ժողովն իրագործել են ինքնավարությունը: Խոտորջուրը թուրքական կառավարությանը վճարել է տարեկան միանվագ հարկ և թույլ չի տվել միջամտել իր ներքին գործերին: Խոտորջուրի հայերը XVIIդ. ընդունել են կաթոլիկություն: Նրանք տևական և դժվարին պայքար են մղել համայնքի նկատմաբ ոտնձգություն կատարող թուրք ավազակախմբերի դեմ: Զբաղվել են երկրագործությամբ, արհեստներով, անասնապահությամբ: Սակավահողության պատճառով Խորտորջուրի շատ բնակիչներ դիմել են պանդխտության Էրզրումում, Տրապիզոնում, Կովկասում, Ղրիմում և այլուր զբաղվել գլխավորապես հացագործությամբ: Խոտորջուրի բոլոր գյուղերն ունեցել են վարժարաններ, որտեղ ուսուցանել են օտար լեզուներ (ֆրանսերեն, թուրքերեն, ռուսերեն): 1914թ. Կրման գյուղում կարճ ժամանակով հրատարակվել է «Աղավնի Տայոց» թերթը: Խոտորջուրի տարածքում պահպանվել էին Աստվածամոր (Վերին Մոխուրկուտ գյուղում) և Ծրարաջուր (Ճորոխի աջ ափին) բերդերը:

1915թ. հունիսի 11-ին՝ Մեծ եղեռնի ժամանակ, Խոտրոջուրի մոտ 4 հազար հայեր բռնությամբ տեղահանվել են` բազում զոհեր տալով բռնագաղթի ճանապարհին: 1916թ. փետրվարին ռուսական բանակը գրավել է Խոտորջուրը, շատ խոտորջուրցիներ վերադարձել են իրենց բնակավայրերը: 1917թ. վերջին ռուսական բանակը նահանջել է, և թուրքական զորքի հարձակմամբ սկսվել է Խոտորջուրի ինքնապաշտպանությունը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: