ԽՈԶԱԹ

ԽՈԶԱԹ, Գյուզաթ, Գոզաթ, Խոզադ, Խոզատ, Ղոզաթ, Ղուզատ. գյուղաքաղաք (քաղաք, ավան, գյուղ ) Արևմտյան Հայաստանում՝ Խարբերդի նահանգիի Դերսիմի գավառում՝ Խոզաթի գավառակում. գավառի և գավառակի կենտրոնը: Թուրքերը գրում են Գոզաթ և Գյուզաթ, արևմտահայ աղբյուրներում՝ Խոզադ ձևերով:

Խոզաթը նույնացվում է բյուզանդական Թեոփիլոս կայսեր 837 թ. գրաված հայկական բնակավայրերի շարքում թվարկված Խոզան տուն բնակավայրի հետ, որը հետագայում Ասողիկը (10-րդ դ.) հիշատակում է որպես գյուղաքաղաք: Նոր ժամանակներում համարված է նաև ավան, գյուղ և քաղաք:

Գտնվում է Դերսիմի կենտրոնական մասում՝ Արածանիի աջակողմյան վտակ Փերի գետի աջ օժանդակներից մեկի ակունքի շրջանում՝ Խարբերդից մոտ 42 կմ հյուսիս՝ ջրառատ ու բարձրադիր սարավանդի վրա: Շրջապատված էր խիտ այգիներով, իսկ գյուղաքաղաքից 2-3 կմ հյուսիս անտառապատ տարածքներ էին:

Խճուղային ճանապարհով կապված էր Խարբերդի, իսկ գյուղամիջյան ճանապարհներով՝ շրջակա բնակավայրերի հետ: 1880–ական թթ. ուներ 150 տուն, որից 30 տում՝ հայեր, իսկ մնացածները՝ քրդեր ու թուրքեր:

1915 թ. ուներ 864 տուն՝ 8640 հայ բնակչով և 324 տ` 1944 քուրդ բնակչով: Հայ բնակչության մի մասը տեղացի էր, իսկ մյուս մասը եկել էր Խարբերդից, Արաբկիրից, Ակնից, Չմշկածագից:

Հայերն զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով, երկրագործությամբ և այգեգործությամբ: Քրդերի հիմնական զբաղմունքն անասնապահությունն էր: Գավառում և նրա սահմաններից դուրս հայտնի էին Խոզաթի բուրդը, գորգերը, մրգերը, հատկապես ընկույզը:

19-րդ դ. 80-ական թթ. ուներ 50 խանութ ու կրպակ, մի քանի տասնյակ արհեստանոցներ, շուկա: 20-րդ դ. սկզբին պահպանվում էին Ս. Փրկիչ անունով փայտաշեն և Ս. Գևորգ անունով քարակերտ եկեղեցիները, գյուղաքաղաքում գործում էր հայկական ուսումնարան՝ 70-80 աշակերտներով: Շրջակայքում կային 6 եկեղեցու ավերակներ, դեպի Խարբերդ տանող ճանապարհին շինված էր քարուկրե ամուր կամուրջ: Հնություններից երևում է, որ Խոզաթը անցյալում եղել է բազմամարդ ու շեն բնակավայր: