ԽՆՈՒՍ

ԽՆՈՒՍ, Խնունիս, Խնուսաբերդ. քաղաք, համանուն գավառի վարչական կենտրոնը Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգում՝ Բյուրակնյան լեռների ստորոտին՝ Արածանիի վտակ Խնուսի ձորահովիտի լանջերին:

 IXդ. ընկել է օտար նվաճողների տիրապետության տակ: XVIդ. 1-ին կեսին թուրքական զավթիչներն այն դարձրել են Էրզրումի նահանգի Խնուս և Թեքման գավառների վարչական կենտրոն: XVI-XVIIդդ. ձորափի բարձր ժայռաբլրի վրա կառուցվել է Խնուսի բերդը (գավառի կառավարիչ լեզգի բեյերի նստավայրը): XVIIIդ. 60-80-ական թթ. Բայազետի փաշան քանիցս գրավել և կողոպտել է Խնուսը, թրատել հայ բնակիչներին: XIXդ. սկզբին քաղաքը պարսպապատվել է: 1810-ական թթ. շրջակա գյուղերից և Արևմտյան Հայաստանի այլ գավառներից մեծ թվով հայեր հաստատվել են Խնուսում:

1813թ. կար 500 տուն բնակիչ: Թուրքական հալածանքների հետևանքով հայերի թիվը հետագայում նվազել է (XIXդ. 70-ական թթ.` 300 տուն): XXդ. սկզբին 2163 հայ բնակչություն (325 տուն):

Խնուս գետի ձախ ափին են գտնվել Ժամի թաղ, Խայբաշի, Բալու քիթ, աջ ափին` Բերդ, Խաս, Ճասթ և Բախչա թաղամասերը: Քաղաքն ունեցել է դատարան, ծածկած շուկա, մոտ 50 խանութ (հայկական): Հայերն զբաղվել են արհեստագործությամբ, առևտրով, նաև` գյուղատնտեսությամբ: Ունեցել են եկեղեցի (Ս.Աստվածածին)` ծխական դպրոցով, լուսավորչական և կաթոլիկական վարժարաններ: 1890-ական թթ. հիմնադրվել է Ամերիկյան միսիոներների դպրոցը: 1895թ. Խնուսը ենթարկվել է կողոպուտի:

1915թ. մայիսին՝ Մեծ եղեռնի ժամանակ, ձերբակալված 150 խնուսցի հայ մտավորականները գազանաբար սպանվել են Դերջան-Երզնակ ճանապարհին: Խնուսի հայ բնակիչների հիմնական մասը սրի է քաշվել հունիսի 10-11-ին Վարդոյի ճանապարհին, իսկ քաղաքում մնացած մի քանի տասնյակ հայ ընտանիքների ողջ-ողջ այրել են իրենց տներում: 1916թ. փետրվարին ռուսական զորքերը գրավել են Խնուսը, որից հետո այնտեղ վերադարձած հայերը բնաջնջվել են 1918թ. սկզբին, երբ թուրքական բանակը զավթել է քաղաքը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: