ԽԼԱԹ

ԽԼԱԹ, Խլխաթ, Ախլաթ. քաղաք Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Բզնունիք գավառում՝ Բզնունյաց (Վանա) լճի հյուսիսարևմտյան ափին: Ձորալանջերին կառուցված Խլաթը շրջափակված է եղել աշտարակավոր պարիսպներով, որոնք ունեցել են երեք դարպաս (երկուսը` հյուսիսից, մեկը` հարավից): Համանման ամրություններ է ունեցել նաև ձորամիջի մոտ 60մ բարձրությամբ ժայռի վրա կառուցված ուղղանկյունաձև (մոտ 90 մ X 450մ) միջնաբերդը` արևելյան դարպասով:

Մինչև IV դ.՝ Բզնունիների նախարարության գլխավոր բերդաքաղաքը: 333թ. Հայոց արքա Խոսրով Բ Կոտակը Խլաթը գավառով հանդերձ միացրել է արքունի կալվածներին: Արշակունյաց գահի անկումից հետո (428թ.) հետո` Բզնունյաց եպիսկոպոսանիստը: VIIIդ. այն զավթել են արաբները: Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Բագրատունին IXդ. վերջին Խլաթը ազատագրել է Կայսիկյան ամիրայությունից և վերակառուցել ամրությունները: X դ. Կեսին Խլաթը զավթել է Համդանյան ամիրայությունը: Xդ. վերջին Վասպուրականի Արծրունիները, Տայքի Դավիթ Կյուրապաղատի օգնությամբ, Խլաթը ազատագրել և միացրել են իրեն թագավորությանը, սակայն այն 1021թ. գրավել է Բյուզանդական կայսրությունը, այնուհետև` սելջուկյան թուրքերը, որոնք Խլաթի կառավարումը հանձնել են քուրդ Մերվանյաններին:

Սելջուկյան տիրապետության քայաքայումից հետո հայերը նրանց վտարել են և 1100թ. քաղաքը կամովին հանձնել ոմն Սոկմանի, որը հայերի համագործակցությամբ հռչակվել է «հայոց թագավոր» («շահ-արմեն»), ընդարձակել տիրապետությունը` հիմնելով Շահ-ի-Արմենների իշխանությունը: Շահ-ի Արմենների օրոք Խլաթը նոր զարգացում է ապրել, կառույցները կերտվել են գերազանցապես հայկական ճարտարապետության ոճով:

1207թ. Խլաթին տիրել են այուբյան քրդերը: 12010թ. հայ-վրացական բանակը պաշարել է քաղաքը, սակայն Իվանե Զաքարյանի պատահականորեն գերվելը խափանել է Խլաթի ազատագրումը: 1229թ. Խլաթը գրավել է Ջալա ադ Դինը, 1230թ.` Իկոնիայի սուլթանը պարգևել է Իվանե Զաքարյանի դուստր Թամթային: XIII-XIV դդ. արաբական և պարսկական աշխարհագիրները բարգավաճ Խլաթը համարել են Հայաստանի գլխավոր քաղաքը, այն համեմատել Դամասկոսի հետ: 1533-34թթ. Խլաթը նվաճել է օսմանյան Թուրքիան: 1548թ. Պարսից Թահմազ խանը կործանել է քաղաքը, որի ավերակներից ոչ հեռու 1557թ. հիմնվել է նոր բերդ:

XIXդ. վերջին և XXդ. սկզբին` Բիթլիսի նահանգի համանուն գավառի Խլաթ գավառակի կենտրոնը:

Խլաթի հայերը բնաջնջվել են 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ:

Խլաթում է ծնվել հայ մատաենագիր և բանաստեղծ Գրիգոր Խլաթեցին:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: