ԽԱՐԲԵՐԴ

ԽԱՐԲԵՐԴ, Քարաբերդ, Հորեբերդ. բերդաքաղաք Մեծ Հայքի Ծոփք նահանգի Անձիտ գավառում՝ Խարբերդի դաշտում՝ Արածանիի ձախ ափի սարահարթում:

Ենթադրաբար նույնանցվել է Ստրաբոնի հիշատակած Կարկաթիակերտին: Խարբերդի տարածքում պեղվել են մ.թ.ա. XX-XVIIIդդ. դամբարաններ: Խարբերդի բերդը հիմնվել է Ուրարտական (Արարատյան) թագավորության ժամանակաշրջանում՝ մ.թ.ա. IX-VIIIդդ.:

Հայ իշխան Փիլատրոս Վարաժնունին Մանազկերտի ճակատամարտում (1071թ.) բյուզանդական զորքի պարտությունից հետո Խարբերդը միավորվել է իր ստեղծած իշխանապետությանը: Այնուհետև Խարբերդին տիրել են զանազան հրոսակներ: 1507թ. քաղաքը կողոպտել և ավերածությունների են ենթարկել Պարսից շահ Իսմայիլի զորքերը: 1515թ. Խարբերդը զավթել է օսմանյան սութլան Սելիմ I-ը: XVIդ. վերջին թուրքական տիրապետության հետևանքով քաղաքն անկում է ապրել. ավելի քան մեկ տասնամյակ տևած սովի զոհ են դարձել շատ խարբերդցիներ, իսկ զգալի մասը հեռացել է: 1617թ. Չոփան օղլի բեկը Խարբերդը կործանել է, բնակիչներին (հիմնականում` հայեր) սրի քաշել: Հետագայում վերաշինված Խարբերդը XVIIIդ. մտցվել է Սեբաստիայի, 1834թ.` Դիարբեքիրի, 1847թ. Խարբերդի նահանգների մեջ (մինչև 1867թ. Խարբերդի նահանգի վարչական կենտրոն): Շրջակա գավառներից հայերի ներհոսքի շնորհիվ Խարբերդը ծաղկում է ապրել, դարձել մարդաշատ քաղաք (1800թ.՝ 8 հազար, 1850թ.՝ 6 հազար տուն բնակչություն):

Ունեցել է Սինամուտ (քաղաքի հարավ-արևելքում, երկու ձորի մեջ), Ս.Ստեփանոս և Ս.Կարապետ (ասորիների), Վերի (կոչվել է նաև Ս.Հակոբի կամ Միսիոներների թաղ, որովհետև այնտեղ են գտնվել Ս.Հակոբ եկեղեցին և Եփրատ քոլեջը) թաղամասերը: Խարբերդի նշանավոր ճարտարապետական հուշարձանը և խոշորագույն կառույցը` լեռան վրա կառուցված բերդը (վերակառուցվել է մ.թ.ա. IIդ. Արտաշեսյանների օրոք), ընգրկել է 5 հեկտար տարածություն, շրջափակվել 1,5մ լայնությամբ և 2մ բարձությամբ ժայռաբեկորներով շարված գլխավոր պարիսպով, ունեցել է ստորերկրյա գետնուղիներ: Թուրք բարբարոսները XIX դ. վերջին և XXդ. սկզբին կործանել են այն` քարերն օգտագործելով Մեզիրեում կառավարական շենքեր կառուցելու համար:

Խարբերդի հայերը հռչակվել են որպես հմուտ դերձակներ, կոշկակարներ, դարբիններ, թիթեղագործներ, հյուսներ, կտավագործներ, գորգագործներ, կաշեգործներ, ոսկերիչներ, զինագործներ: Քաղաքում գործել է Վանի Գափամաջյանի առևտրական ընկերության մասնաճյուղը: Հայ վաճառականները XIXդ. վերջին քառորդից առևտրական կապեր են ունեցել Ռուսաստանի, Պարսկաստանի, Ֆրանսիայի, Անգլիայի, Ամերիկայի հետ: Նրանք արտահանել են բամբակ, բուրդ, կաշի, ցորեն, գարի, մետաքս, գինի, օղի, չորացրած մրգեր, գորգեր, ներմուծել` օճառ, շաքար, աղ, կտորեղեն, մետաղանյութեր: Տեղական հումքի հիման վրա ստեղծվել են արդյունաբերական ձեռնարկություններ: Բարիկյան եղբայրների 1870թ. հիմնած գյուղատնտեսական գործիքների գործարանում 1880թ. տեղադրվել են ԱՄՆ-ից բերված շոգեմեքենաներ, դազգահներ, ճախարակներ, այլ սարքավորումներ: 1884թ. ֆրանսիական սարքավորում է տեղադրվում Խարբերդի Քյուրուքչյանի մետաքսի գործարանում, որի արտադրանքը համաշխարհային հռչակ է վայելել:

Խարբերդը եղել է հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոն: Պահպանվել է դեռևս 1160թ. Խարբերդում («ի մայրաքաղաքն Խարբրեդ») գրված մի ձեռագիր: Ազգային-մշակութային կյանքում Խարբերդի դերը բարձրացել է XIXդ. (1880թ. այն հիշատակվում է որպես «գավառի Աթենք»): Համազգային ճանաչում է ունեցել 1859-1915թթ. գործած Աստվածաբանական ճեմարանը, որտեղ դասավանդել են հայերեն, հայոց պատմություն, աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն, տիեզերագիտություն, մարդակազմություն, առողջապահություն և այլն: Հայտնի ուսումնական հաստատություներ էին Եփրատ քոլեջը, Խարբերդի ազգային կեդրոնական վարժարանը, Հռիփսիմյանց օրիորդաց վարժարանը, 1865թ. հիմնված կրթամշակութային Սմբատյան ընկերության արական և օրիոդաց վարժարանը:

1880-ական թթ. Խարբերդում բեմադրվել է առաջին ներկայացումը («Քաջն Վարդան»): 1889թ. հայերը Խարբերդում հիմնադրել են տպարան, 1909թ. հրատարակել «Եփրատ» թերթը: 1908թ. գործել է Խարբերդի հայ կանանց «Արաքս» ընկերությունը: Խարբերդի հայերի կյանքի ու գույքի անապահովության հետևանով ծայր առած արտագաղթը (նախապես՝ Կանադա և ԱՄՆ) ուժեղացել է 1894-96թթ. հայկական կոտորածներից հետո: Այնուհանդերձ 1914թ. Խարբերդը ունեցել է մոտ 10 հազար հայ բնակչություն (քաղաքի բնակչության կեսից ավելին):

1915թ. հունվարին թուրքական իշխանությունները հայերից բռնագրավել են այն ամենը, ինչ կարելի էր օգտագործել որպես զենք (կացիններ, դանակներ և այլն), այնուհետև փակել հայկական դպրոցները, ձերբակալել հարյուրավոր հասարակական գործիչների, մտավորականների, երիտասարդներին քշել բանակ, կազմակերպել հայերի համատարած կողոպուտ: 1915թ. հուլիսին անմիջականորեն գործադրվել է հայերի ցեղասպանությունը: Խարբերդի հայերը երկու քարավանով բռնագաղթեցվել են Դեյր Էզ Զոր և ոչնչացվել անապատներում (Խարբերդի բանտում հրո ճարակ են դարձել հայ համայնքի երևելի դեմքեր): Միսիոներական որբանոցներում փրկված հայ երեխաները ծննդավայրից հեռացվել են 1922թ. հոկտեմբերին:

Ներկայում ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում, Սիրիայում, Լիբանանում, Հունաստանում և այլ երկրներում բնակվող խարբերդցիներն ունեն հայրենակցական և մշակութային կազմակերպություններ, որոնք միավորված են Համախարբերդցիական միության մեջ: Հայաստանում բնակություն հաստատած մոտ 3 հազար խարբերդցիներ, արտասահմանի համերկրացիների աջակցությամբ, 1929թ. հիմնադրել են Նոր Խարբերդը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: