1920-ական թթ. Ադանայի Թաշքյոփրուն
Գաղտնիք չէ, որ թուրքական բազմաթիվ հզոր ձեռնարկություններ «տնտեսական կայսրություններ» հիմնվել են Օսմանյան կայսրության ոչ մուսոլման հպատակներից բռնագրավված կամ շատ քիչ դեպքերում չնչին գներով գնված ունեցվածքի վրա:
Կեսարացիների և, մասնավորապես, Հաջը Օմեր Սաբանջըի` Ադանայում հարստանալու հարցը որոշվեց 1919 թ. Սվասի կոնգրեսի ժամանակ: Ադանայում հայերից և հույներից մնացած ֆաբրիկաները, հողակտորները չնչին գներով անցան կեսարացիների և Սաբանջըների ձեռքը: Սաբանջըները տիրացան Թաշքյոփրուին: Անցող-դարձողների ապրանքը գնելով՝ հարստացան:
1921 թ. դեկտեմբերին Ադանայի հայերի` քաղաքից փախչելու, քաղաքը լքելու, հեռավոր եզերքներ գնալու հետևանքով պատմության ժամանակի անիվից կարևոր թել կտրվեց, ոմանք պատերազմի համար շատ թանկ վճարեցին:
Հաջը Օմեր Սաբանջը
Երբ Ադանան հայաթափվեց, դեռևս 15 տարեկան կեսարացի երիտասարդ Օմերը, ով իր ակաջներով էր լսել, թե ինչպես է վերջին սև գնացքը Ադանայից հեռանում, ոտք դրեց Թաշքյոփրուի վրա: Նրա կողքին էր իր հորեղբայր Ահմեդը: Նրանք էլ շատերի նման հազար ու մի երազանքներով Ադանա էին եկել Կեսարիայի Աքչաքայա գյուղից: Ըստ էության՝ անցյալում քաղքից հռացողների և քաղաք եկեողների միջև մտերիմ հարաբերություններ են եղել… Մեկը մյուսին շատ լավ էին ճանաչում: Ադանա գալիս Օմերի մերձավորները նրա ականջին շշնջացել էին` «Գնացեք Ադանա, այնտեղ իրենց նոր տերերին սպասող գործարաններ, հողակտորներ կան»: Միայն Օմերը չէր, որ Կեսարիայից եկել էր Ադանա, Նուհ Նաջի բեյը, ում համաքաղաքացիները որպես նահապետ էին համարում, 1919 թ. սեպտեմբերին կայացած Սվասի կոնգրեսի ժամանակ Մուսթաֆա Քեմալից խոսք էր խնդրել:
Ազգային ազատագրկան պայքարում հաղթելու դեպքում արդյունաբերական և գյուղատնտեսական գործարաններն աշխատեցնելու համար առևտրականների և բանվորների կարիք էր լինելու: Այդ կարիքը կարող էին հոգալ կեսարացիները: Պատմության ընթացքը շտկել է Մուստաֆա Քեմալին… Ադանա եկած կեսարացիները, որպեսզի աշխատեցնեն ձեռնարկությունները, արդյունաբերությունը զարգացնեն և աշխուժացնեն երկրի տնտեսությունը, չնչին գնով գնեցին Սիմյոնօղլու գործարանը, որը դադարել էր աշխատել: Սիմյոնօղլուները օսմանյան շրջանում Ադանայում դրամափոխ, առևտրական ընտանիք էին: 1890 թ. ստեղծել են բամբակազտման գործարան: Գործարանը 1914 թ. 450 հազար մետր կտորի արտադրությամբ Օսմանյան կայսրության ամենամեծ գործարանների շարքում էր: Անցյալում կեսարացի Օմերը, բամբակազտման գործարանում որպես «բեռնակիր» «բանվորի միջնորդ» աշխատելով, վաստակած փողերով խնայողություններ է կուտակել և դարձել փողատեր: 1927 թ., երբ Սիմյոնօղլու գործարանը անցավ կեսարացիների ձեռքը, Հաջը Օմերն էլ կարճ ժամանակ անց «բանվորի միջնորդից» դարձավ այդ գործարանի համատեր: Կեսարացի ընտանիքները (Հաս, Օզգուր, Յազգան) Ադանայում մեկը մյուսին աջակցում էին: Նրանք կարող են հանդիսանալ գաղութային առևտրի օրինակ:
1934 թ. Հաջը Օմերը ստացավ Սաբանջը ազգանունը: 1923 թ. մարտի 15-ին Մուսթաֆա Քեմալը Ադանա կատարած այցի ժամանակ հիշել է հետևյալ խոսքերը` «Ընկերնե’ր, թուր բռնող ձեռքը կհոգնի, իսկ այն ձեռքերը, որոնք գութան են բռնում, կարտադրեն: Մենք ագահ տիրակալների թրերի փոխարեն պետք է գութաններ լինենք»:
Անցյալի հիշողություն դարձած Քյոփրուբաշը եկողները Բաջ անունը ստացած մաքսատան դռնով էին Ադանա մտնում: Կենդանու գլխի կամ մարդու համար որոշ քանակությամբ «աքչե» հարկ տալով` ձեռք էին բերում ներս մտնելու իրավունք:
Թանզիմաթյան բարեփոխումներով, քոչվորների՝ նստակեցության անցնելով, բամբակի արտադրության աճով, ճահիճների չորացմամբ, քաղաքների և գյուղերի հիմնադրմամբ գյուղատնտեսությունն ու առևտուրը արագ ծաղկեցին: Հայ հարուստ, ականավոր Նալբանդյան, Գյուլբենկյան, Բեզդիկյան, Գյոքդերելյան ընտանիքները պայքարել են, որպեսզի ընդարձակ հողերի և հողակտորների տիրանան: Մի քիչ էլ քաղաքական նպատակների համար են պայքարել` շրջանում պատմական Կիլիկյան Հայաստան պետություն վերաստեղծել: Իրենց ձեռքի դրամն օգտագործել են վարկային ռեսուրսների շուկայում: Թուրք ագարակատերերն ու առևտրականները, տոկոսոի ճահճի մեջ թաղելով, նրանց ունեցվածքը և գույքը յուրացնում էին: Սակայն հիմա (1930-ական թթ.) իրավիճակը ամբողջովին այլ է: Չուքորովայում նոր պայմաններով նոր կռիվներ էին մղվում: Պատմության բեմահարթակում ազգային ազատագրական պատերազմի վերջում լքված գույքից առյուծի բաժին ստանալ ցանկացողների կռիվն է: Անկախության դատարանի նախագահ Սահիփ բեյը նախ՝ Սսի (Քոզան) պատգամավոր դարձավ, հետո էլ՝ չքավոր գյուղացիների «թևերը ոլորելով՝» արոտավայրերը յուրացրեց, դարձավ ագարակատեր: Նրա հետ համագործակցողները Քոզանի և Քադիրլիի շրջակայքում հաստատեցին «կեղեքման կարգեր»: Դրան հետևեց այն, որ գյուղի երիտասարդները զինվեցին, բարձրացան լեռները, «ավազակ» դարձան, զիվորների հետ բախումներ եղան…
Հաջի Օմերը իր վաստակած փողերը ներդնում էր հողակտոր, ագարակ գնելու գործի մեջ: Յուրեղիր դաշտավայրի Մադամա և Ջըրրըք ագարակներին այդպես է տիրացել: 1950 թ. նրա համար շրջադարձային էր: Ադանայի վրա տեղացող հորդ անձրևների հետևանքով Սեյհանը վարարեց, դաշտավայրը ջրերով ծածկվեց, տները հեղեղների տակ մնացին: Թաշքյոփրույի Յուրեղիրի կողքի գետի ափին գտնվող բոսնիացի Սալիհի ալյուրի և բամբակազտման գործարանը ևս տեղացող անձրևների վնասերից անմասն չմնաց: Տանիքներից ներհոսած ջրերը սենյակը ծածկել էին, վնասվել էին նաև դավթարներն ու փաստաթղթերը: Բոսնիացի Սալիհի գնման կայքագրերն այնքան էին թրջվել, որ դրանք չորացնելու համար գործարանի դիմացի մարգագետնի վրա էին փռել: Բոսնիացի Սալիհ Էֆենդին Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում Բալկաններից Ադանա եկած, իր կապիտալով Թաշքյոփրուի մեջ ալյուրի գործարան բացած մի մարդ էր, ով զբաղվում էր բարեգործությամբ: Սակայն քանի որ Հաջի Օմերը աչք էր դրել նաև այս գործարանի վրա, 1948 թ. դարձավ համատեր: Ահա այսպես է ստեղծվել Բոսսա գործարանը: Բոսսա նշանակում է Բոսնիացի-Սաբանջը: Այն տարիներին «Ադանայի կեսարացիների բանկ» բառերից էլ ծագել է «AKBANK»-ը: Ջելալ Բայարի և Ադնան Մենդերեսի կառավարությունների օրոք ԱՄՆ-ից ստացած Մարշալի ներդրումների և կառավարության խթանումների շրջանակներում Հաջի Օմեր Սաբանջըի տնտեսական ուժը աճեց` դառնալով Չուքորովայում ծնված տնտեսական կայսրություն: Իսկ 60-ական թթ. Տեղափոխվելով Կ.Պոլիս` սկսեց հոլդինգներ ստեղծել: Սաբանջըները այժմ համաշխարհային տնտեսական կայսրություն են հիմնել: Հսկայական երկնամուխ աշխատավայրերով, գործարաններով, տասնյակ հազարավոր աշխատավորներով, միլիոնավոր մարդկանց հետ աշխատանքային կապերով, միլիարդավոր դոլլարների արտահանման կապերով, մշակութային և արվեստի հաստատություններով, ուսանողական հանրակացաաններով, կրոնական և սոցիալական նպատակների ծառայող հիմնադրամներով ստեղծել են «համաշխարհային հսկա»: Սաբանջը ընտանքիը զարգացող Թուրքիայի համար ուղենիշ ծառայեց: Բոլորն էլ նրանց նայում են հիացմունքով և նախանձով…
Ջեզմի Յուրթսեվեր
http://www.arastiralim.com/sabancilarin-adanada-koprubasi-imparatorlari-olmasi.html
Leave a Reply