ԿԱՐՍ

ԿԱՐՍ, (թուրքական աղավաղմամբ` Ղարս). բերդաքաղաք Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վանանդ գավաում՝ Ախուրյանի վտակ Կարս գետի աջ ափին: «Կարուց բերդ», «Ամուրն Կարուց», «Ամրոց Կարուց» անվանումներով հիշատակվում է բազմաթիվ մատենագրական աղբյուրներում: Կարսի բերդի` որպես ռազմավարական և տնտեսական կարևոր նշանակություն ունեցող ամրության մասին հիշատակությունը վերաբերում է IXդ., թեև այն հիմնադրվել է ավելի վաղ:

888թ. Վանանդի իշխան Սահակ Մլեհն ապստամբել է Հայոց թագավոր Աշոտ Ա Բագրատունու դեմ, որից հետո գավառն իր Կարս բերդով գրավվել է հարքունիս: 929թ. Աբաս թագավորը Կարսը դարձրել է թագավորանիստ, ամրացրել բերդը: 961թ. Աշոտ Գ Ողորմած թագավորը արքունիքը Կարսից տեղափոխել է Անի:

963թ. Կարսը դարձել է նորաստեղծ Կարսի թագավորության կենտրոնը: Մանազկերտի ճակատամարտում (1071թ.) բյուզանդական զորքերի պարտությունից հետո Կարսը զավթած սելուջուկյան թուրքերն այն դարձրել են ամիրայության կենտրոն: 1206թ. հայ-վրացական միացյալ զորքերը Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների գլխավորությամբ քաղաքն ազատագրել և միացրել են Վրաց թագավորությանը:

1236թ Կարսը զավթել են մոնղոլները, որոնց տիրապետության օրոք քաղաքն անկում է ապրել: Մինչ այդ եղել է արհեստների և առևտրի խոշոր կենտրոն` առևտրական խոշոր ուղիներով կապված Անիի, Դվինի, Արծնի, Կարինի, Արտանուջի, Տփղիսի, Տրապիզոնի, այլ քաղաքների հետ, կարևոր դեր խաղացել տարանցիկ առևտրում: XIդ . այնտեղ գործել է բարձրագույն դպրոց` Վարդապետարան:

1394թ. Կարսը գրավել և ավերել է Լենկթեմուրը: 1548թ. օսմանյան Թուրքիան զավթել է Կարսը, վերակառուցել ամրությունները: Մինչև 1670թ. Կարսը մնացել է Վանանդի եպիսկոպոսանիստ:

1828 և 1856թթ. ռուսական զորքերն առժամանակ գրավել են Կարսը: 1877թ. նոյեմբերի 6-ին գեներալ Հ. Լազարևի ռուսական զորախումբը ազատագրել է Կարսը, որը դարձել է Կարսի մարզի կենտրոնը: 1878թ. Կարս գետի աջ ափին՝ միջնաբերդից հարավ ընկած հարթության վրա, առաջացել են Կարսի նոր թաղամասերը` ընդարձակ փողոցներով, քարաշեն տներով:

XIXդ. Սկզբին՝ 600 տուն հայ բնակիչ (850-ից.): 1830թ. մոտ 5500 հայեր Կարսից գաղթել են Փամբակ-Շորագյալի դիստանցիա:

1827թ. հայերը հիմնել են վարժարան, որը փակվել է 1830թ. և վերաբացվել 1856թ.: 1876թ. բացվել է օրիորդաց դպրոց: 1878թ. գործել է արական (Լուսավորչյան), 1879թ.`օրիորդաց (Ս.Շուշանիկյան) դպրոցը:

1878թ. հետո Կարսում հաստատվել են Կարինից, Ալեքսանդրապոլից, Ախալցխայից, Ախալքալաքից եկած շատ հայեր: 1883թ. Կարսում ստեղծվել է Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության մասնաճյուղ, սկսել է հրատարակվել «Կարս» շաբաթաթերը (ռուսերեն):

XXդ. սկզբին հայերն ունեցել են երեք եկեղեցի (Ս.Նշան, Ս.Աստվածածին, Ս.Գրիգոր), քաղաքային երկդասյան արական դպրոց, օրիորդաց պրոգիմնազիա և չորեքդասյան դպրոց, տարրական արհեստագիտական դպրոց, տարրական դպրոց, ծխական երկսեռ դպրոց (արական և օրիորդաց), հայ կաթոլիկների ծխական երկսեռ դպրոց, մասնավոր երկսեռ դպրոց, պանսիոն: 1917թ. հրատարակվել է «Բանվոր» շաբաթաթերթը, 1920թ.՝ «Աշխատավորի ձայն» և «Դիրքերում» օրաթերթերը:

1913թ. հունվարի տվյալներով Կարսի 12175 բնակչից հայեր էին 10250-ը, թուրքեր` 912-ը, մնացածը` ռուսներ, հույներ և այլն: 1916թ. վերջում Կարսում ապրում էր 25665 հայ, 260 թաթար (ադրբեջանցի), 38 քուրդ, 4551 հույն, ռուս, թուրք, ասորի և այլն:

Հայերն զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով (դերձակություն, կոշկակարություն, որմնադրություն, հյուսնություն, թիթեղագործություն, պղնձագործություն, ոսկերչություն և այլն): Կարսը խճուղիներով և երկաթուղով կապված էր Ալեքսանդրապոլի, Սարիղամիշի հետ: Քաղաքը կառավարել է ոստիկանական հատուկ վարչությունը, որի կազմում ընդգրկվել են երկու քաղաքացիական պատգամավորներ:

1917թ. մարտին՝ փետրվարյան հեղափոխությունից հետո, Կարսում ստեղծվեց զինվորների պատգամավորների խորհուրդ: 1918թ. ապրիլի 25-ին Կարսը զավթած թուրքերը կողոպտել և կոտորել են բնակչությանը: 1919թ. ապրիլին քաղաքը մաքրվել է թուքական զորքից և մտել Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ: 1920թ. հոկտեմբերի 30-ին թուրքական զորքերը դարձյալ խուժել են Կարս, որի հայ և ռուս բնակիչները հարկադրված հեռացել են: 1921թ. Մոսկվայի պայմանագրով Կարսը անցել է Թուրքիային:

Կարսը քարաշեն պարիսպներով ամրացված բնակավայր էր, ուներ պալատով միջնաբերդ-արվարձաններ: Երկարատև պաշտպանության հարմարեցված միջնաբերդը (տարածությունը՝ 1,7հա) ընդգրկում էր Կարս գետով շրջանցվող արևմուտքից-արևելք ձգվող բարձունքը և պարիսպներով բաժանվում դարավանդներով տեղադրված երեք մասի: Բարձրադիր` հյուսիսարևմտյան անկյունում դղյակաձև, ներքին բակով բազմահարկ պալատն էր (պայթեցվել է 1829թ.): Բնակավայրը (տարածքը՝ 32 հա) շրջափակված էր հյուսիսում և արևմուտքում՝ մեկտակ, հարավում և արևելքում՝ կրկնակի, հաճախակի տեղադրված աշտարակավոր պարիսպներով (քանդել են XIXդ. վերջին): Պաշտպանական հանգուցային հատվածներում հրակնատավոր հզոր աշտարակներ էին: Ջրալեցուն խանդակներն ու արհեստական լճերը նպաստում էին հարավային պարսպի անմատչելիությանը: Քաոսային կառուցապատված բնակավայրի ոլորուն ու նեղ փողոցները միմիյանց էին կապում քաղաքի ու միջնաբերդի դարպասները, տարածքը բաժանում տարբեր չափերի, անկանոն շրջագծով, խիտ կառուցապատված թաղամասերի: Հրապարակները փոքր էին, պատահական ձևի: Տները հիմնականում երկհարկ, սակավ եռահարկ էին, ունեին խանութներ, արհեստանոցներ: Առանձնանում էին կարավանատները, բաղնիքները, տարբեր տիպերի եկեղեցիները, որոնցից նշանավորն ու հնագույնը Կարսի Առաքելոց եկեղեցին է: Արվարձաններից (ընդհանուր տարածությունը XIXդ. վերջին` ավելի քան 70 հա), արևմտյանը` Հայկականը, կազմավորվել է XI դ., ավելի ուշ`արևելյանը, XVIդ.` հարավայինը: Արևմտյան, հարավային արվարձանների` գետի երկայնքով և ըստ տեղանքի ընթացող փողոցները տանում էին դեպի Կարսի դարպասերը:

1570-ական թթ. հետո վերսկսվել է հայկական եկեղեցիների (Ս. Մարիամ XVI դ., Ս.Աստվածածին, 1670թ. և այլն), մատուռների, իջևանատների, արհեստագործական և առևտրային ձեռնարկությունների, բնակելի և հասարակական շենքերի շինարարությունը: XIXդ. վերջին միջնաբերդն անկում է ապրել: Զարգացել է հարավային արվարձանը, ուր կառուցվել են արդյունաբերական ձեռնարկություններ, հարմարավետ բնակարաններ, պետական և հասարակական հիմնարկներ, կազմակերպվել ամենամյա տոնավաճառներ:

Այժմ Կարսը Թուրքիայի համանուն իլի վարչական կենտրոնն է: 55 հազար բնակիչ (1990թ.): Սննդի, թեթև և շինարարական արտադրություն: Ունի երկաթուղային կայարան և օդանավակայան:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: