ԿԱՐՃԿԱՆ. գավառ

ԿԱՐՃԿԱՆ. գավառ Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգում, Վանա լճի հարավարևմտյան ափին: Ընդգրկել է Կեցան (Քեսան), Գավառ (Գյավառ) և Փարթավ գավառակները: Տարածքի մեծ մասն զբաղեցնում է Ռշտունյաց լեռնաշղթան, բացառությամբ լճափնյա գոտու, ուր գտնվում է Կարճկանի արգավանդ դաշտը: Նշանավոր գագաթներն են Շատախը (Շատակ, 2860մ) և Ընձաքիարսը (Կապուտկող, 2300մ): Հարուստ է օգտակար հանածոներով (երկաթ, կապար, պղինձ, արծաթ և այլն), շինաքարով, անտառներով (անխնա հատման հետևանքով զգալիորեն նոսրացել են): Ընդարձակ մարգագետինները նպաստավոր են անասնապահության համար: Բուն Կարճկանը համապատասխանում է Վասպուրականի Երևարք, իսկ Կեցանը` Առվենից ձոր գավառներին:

XVIդ. 30-ական թթ. ընկել է օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության տակ, մինչև XIXդ. 40-ական թթ. հիմնականում մտել է Բիթլիսի խանության (Կեցանը` Վանի նահանգի) մեջ: Քրդական իշխանությունների վերացումից հետո, որպես գյուղախումբ, գտնվել է Վանի նահանգի Գյավաշ գավառակի կազմում, իսկ Կեցանը կցվել է Դիարբեքիրի նահանգի Սղերդ գավառին (1879թ` Բիթլիսի նահանգում): 1883-88թթ. առժամանակ մտցվել է Բիթլիսի նահանգի մեջ, այնուհետև, Կեցանի հետ, վերջնականապես անցել Վանի նահանգին (1902թ.` գյուղախումբ Գյավաշ գավառակում): Կարճկանը (կենտրոնը` Գինդրաց կամ Կենդրաց գյուղ, 1880-ական թթ. Եղեգիս) ունեցել է մոտ 80 բնակավայր, եղել Վանի նահանգի հայաշատ հատվածներից, Կարճկանի մոտ 40 գյուղերում ապրող ավելի քան 9 հազար հայերն առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին կազմել են բնակչության գրեթե 55%-ը: Հատկապես բազմամարդ էին Գինդրաց, Գոմս, Եղեգիս (Գյոլլու), Խնձորգին (Խնձորիկ), Կութ (Փարթավա-Կութ), Սորբ, Ուրանց (Օրանց), Օղվանց գյուղերը: Նշանավոր էին Կարճկանի Գինդրանից Ս.Կարապետ, Գոմոց կամ Ջոջգլուխ Ս.Գևորգ, Մրորսի Ս. Թովմաս, Սորբա Ս.Կարապետ, Սմբոնի (Սմբատաշատ) կամ Շախուռա Ս.Աստվածածին, Ուրանից Ս.Աստվածածին վանքերը: Նույնիսկ հետագայում քրդերով բնակեցված հայկական գյուղերը պահպանել էին անունները (Այգեձոր, Աշնակ, Ծափա, Կամար, Հացկրին, Շիկրաց, Գնդեվաց, Սալերս, Վարդենիս և այլն): Հայերն զբաղվում էին անասնապահությամբ, երկրագործությամբ (հատկապես Կարճկանի դաշտում), արհեստներով (կոշկակարություն և այլն), լճափնյա գյուղերում՝ նավավարությամբ, առևտրով:

1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ նրանց մեծ մասն ապաստանել է Մոկսում և Փեսան դաշտում, այնուհետև, ռուսական զորքի նահանջից հետո, գաղթել են Արևելյան Հայաստան:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: