ԿԱՐԿԱՌ. գավառ

ԿԱՐԿԱՌ. գավառ Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգում, Վանա լճից հարավ, Կարկառ և Խնձորուտ գետերի ձորահովիտներում, լեռնոտ տեղանքում: Կարկառի տարածքում են Կասըր ձոր, Կարալաշ (Որզասար), Հաղթ, Սինեգըր լեռնագագաթները: Համապատասխանում է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Ռշտունիք գավառի հարավային մասին:

XVIIդ. 30-ական թթ. Օսմանյան կայսրությունը զավթել է Կարկառը: Մինչև 1840-ական թթ. Կարկառի երկու մասերը (Վերին և Ներքին կամ Աղաքիս «գյալիներ») եղել են առանձին գավառներ (սանջակներ) Վանի նահանգի կազմում: Հետագայում Վերին Կարկառը (Կարկառ կենտրոնով) միացվել է Գյավաշին, իսկ Ներքին Կարկառը (Եղեգիս կենտրոնով)` Դիարբեքիրի նահանգին, 1880-ական թթ. սկզբին մտցվել է Բիթլիսի նահանգի մեջ (գյուղախումբ Խիզան գավառակում): Զուտ հայաբնակ Կարկառի էթնիկական դիմագիծը խաթարվել է քրդական ցեղերի թափանցումից (XVդ.), ինչպես նաև XVI-XVIIդդ. թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով ծավալված հայերի արտագաղթից հետո: Կարկառի հայերին նոր աղետներ են պատճառել սուլթանական կառավարության և քրդական իշխանապետությունների պատերազմները (1840-ական թթ.), Ջալալեդդինի և Սեյիդ Ալիի ասպատակությունները (1870-1880-ական թթ.), 1894-96թթ. հայկական կոտորածները, ավերվել և ամայացվել են հայկական բազմաթիվ բնակավայրեր (նաև՝ Կարկառ բերաքաղաքը): Կողոպուտով և ավերածություններով է ուղեկցվել Հյուսիսային Միջագետքի վաչկատուն քրդական ցեղերի ամենամյա քոչը Կարկառի արոտաշատ լեռները:

Մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը Կարկառի մոտ 4 հազար հայերը կազմել են գավառի բնակչության մոտ 80% -ը: Երկու տասնյակ հայկական գյուղերից նշանավոր էին Արբենցը, Եղեգիսը (Աղաքիս), Թացուն, Խրորտենցը, Ծոկուն, Հաղթը: Հայկական անունները պահպանել էին Լեռնիս, Կոտիս, Ճակրաց, Սարսարեկ, քրդաբնակ գյուղերը: Հայերը հիմնականում զբաղվում էին խաշնարածությամբ, արհեստներով, այգեգործությամբ: Հոգևոր կենտրոններ էին Խնձորուտի Ս.Գևորգ և Ձկորի Երաշխավոր Ս.Աստվածածին վանքերը: Որիզում գործող հայկական դպրոց հաճախել են նաև Եղեգիս, Հալս, Հուկուրձու, Ձկոր (Ծկոր) գյուղերի մանուկները:

1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ Կարկառի հայերի մեծ մասը փրկվել է թուրքական կոտորածից, ռուսական զորքի նահանջից հետո ապաստանել Արևելյան Հայաստանում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: