Իզմիրի հայկական մշակույթի մասին. Հայնոց թաղամասը

Ալի Օզքան

Դոքուզ էյլուլ համալսարանի

Դասական հնագիտության ասպիրանտ

 

Քաղաքի հատակագիծը

 

Զմյուռնիան, կամ էլ, ինչպես թուրքերն են անվանել, Իզմիրը, մի քաղաք է, որն իր հիմնադրման օրվանից մինչև այսօր հյուրընկալել է բազմաթիվ հասարակություների: Որպես առևտրական քաղաք` դեռևս ՔԱ 10-րդ դարում Հունաստանից գաղթածները գաղութացրել են այն: Այս քաղաքը, որպես պահեստային կենտրոն, եղել է մի վայր, որտեղ հատկապես 19-րդ դարում բնակվել են տարբեր կրոնների և ազգերի պատկանող բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր առևտրով զբաղվելու նպատակներ են ունեցել: Քաղաքը կառավարել են թուրքերը, թուրքերից հետո ամենակարևոր համայնքը եղել են  հույները, հրեաները, լևանտացիները և, ի վերջո, հայերը: Մեր այս աշխատության մեջ անդրադառնալու ենք Իզմիրի հայերին և նրանց մշակույթին: Իզմիրի հայերի հետքերը` քաղաքային մշակույթի մեջ ունեցած նրանց վաստակով, կրոնական միություններով և առողջապահական կառույցներով շարունակվելու էին մինչև 1922 թ. հրդեհը:

Պատմության մեջ հայ համայնքի՝ Իզմիր գալու վերաբերյալ երկու տարբեր տեսակետ կա. համաձայն առաջին տեսակետի` 1375 թ. Կիլիկիայի Ռուբինյաննների դինաստիայի անկման  հետևանքով մոտ 30 հազար հայ, փախչելով մամլուքների նվաճումներից, բնակվում է Կիպրոսում, Հռոդոսում, Հանյայում, իսկ մի մասն էլ` Զմյուռնիայում: Համաձայն երկրորդ տեսակետի` 1605 թ. Շահ Աբասի ճնշմամբ հազարավոր հայեր ստիպված եղան գաղթել Իրան և Անատոլիա: Այս գաղթերը հատկապես իրականացան երեք ուղղությամբ` Նախիջևան, Երևան և Ղարաբաղ: Այստեղից հեռացած մի խումբ հայեր հասան մինչև Արևմուտք` Զմյուռնիա:

Քերվան (Քարավան) կամուրջը

Ինչպե՞ս եղավ հայերի գաղթը դեպի Զմյուռնիա քաղաք, որը հեռու էր հայերի երկրից և մշակութային ասպարեզից: Ամենակարևոր պատճառը, որի մասին անհրաժեշտ է մտածել, պետք է, որ վերոհիշյալ առևտրական արտոնությունները լինեն: Դեպի արևմուտք ուղղված ոչ սովորական և բավականին հարմարավետ Զմյուռնիայի նավահանգիստը հատկապես 18-րդ դարում և դարավերջում զգալի զարգացում ապրեց: Այս նավահանգստից ստացած եկամուտներով բազմաթիվ ընտանիքներ անցել են քաղաքային արիստոկրատիայի շարքերը: Հայ առևտրական ընտանքիներին Զմյուռնա տանելու հիմնական պատճառը եղել է տնտեսական այս բոլոր մտահոգությունները: Հայ առևտրականների ձեռքում էր կենտրոնացած Իրանի ավազանից եկող մետաքսի առևտուրը: Մետաքսը Զմյուռնիա էր հասնում ուղտերի քարավաններով և, վերջապես, Զմյուռնիայի նավահանգստից` Միջերկրական ծովի նավահանգիստներ:

Բացի այդ՝ քանի որ Զմյուռնիան առևտրական քաղաք էր, այստեղ բազմաթիվ տարբեր կրոնների և ազգերի հանդեպ հանդուրժողականությունն ավելի մեծ էր, քան մյուս օսմանյան քաղաքներում, հետևաբար տրամաբանակն էր, որ իրենց մշակույթով ազատորեն ապրելու համար նախընտրում էին Զմյուռնիան: Այդ է պատճառը նաև, որ 19-րդ դարի վերջին հայ համայնքի` դեպի Ամերիկա և Եվրոպա ճանապարհորդությունների ժամանակ Զմյուռնիան եղել է կանգառ:

Սուրբ Մեսրոբ արական լիցեյը

Այնպես, ինչպես Օսմանյան կայսրության բոլոր քաղաքներում, այնպես էլ Զմյուռնիայում թաղամասերը կազմվել են համաձայն էթնոկրոնական պատկանելութան: Սկզբում Զմյուռնիայի հայկական թաղամասը եղել է թուրքական թաղամասին մոտ մի վայրում: Առաջին հայկական թաղամասի անունը եղել է Ափոնա: Այստեղ եկեղեցի են կառուցել և ձևավորել գերեզմանոց: 15-րդ դարի վերջին հայկական թաղամասը տեղափոխվել է հունական թաղամասին ավելի մոտիկ մի վայր, քաղաքի կենտրոնին մի քիչ ավելի է մոտեցել: Այս թաղամասը ձևավորվել է «Քարավանային ճանապարհի» երկայքով և կոչվել է Հայնոց:

Արևելքից եկող ցամաքային առևտրի ճանապարհների՝ Զմյուռնիայի դարպաս հանդիսացող Քարավանային ճանապարհը Հայնոցի հետ նույնացնելը պատահականություն չէ. փաստված է, թե նրանք այս առևտում որքան ակտիվ են եղել: 18-րդ դարում քաղաքի մասին իր տպավորությունները գրի առած վենեսուելացի գեներալ Միրանդայի համաձայն` այստեղ գտնվող տները կանոնավոր են և համեմատած հրեաների տների հետ` ավելի մաքուր և խնամված: Երկրաշարժերի, հրդեհների պատճառներով բազմիցս ավերված և վերակառուցված Հայնոցում, որտեղ 1830 թ. համաճարակներ են տարածվել, աճել էր երեխաների մահացությունը.  թաղամասը  լաբիրինթոսների տեսք էր ստացել և բնակության համար դարձել անհարմար: 1845 թ. տեղի ունեցած հրդեհի ժամանակ թաղամասի գրեթե կեսն այրվել է: 900 հայկական տներից փրկվել է միայն 37-ը: Այս հրդեհի ժամանակ այրված կառույցների շարքում էր նաև Զմյուռնիայի հայ համայնքի մայր եկեղեցին` Սուրբ Էթիենը: Այս աղետից հետո հայկական թաղամասը կրկին բարեկարգվում է, 1850 թ. կյանքի կոչված նախագծի համաձայն` թաղամասը ուղիղ անկյամբ փողոցներով, ուղղանկյուն հողակտորների վրա կառուցված շինություններով արևմտյան ոճի բնակավայրի է վերածվում:

Հայկական թաղամասը, հետևի մասում Սուրբ Էթիեն եկեղեցին է

Զմյուռնիայի հայերի կյանքում կենտրոնական տեղ զբաղեցնող Հայնոցի ամենակարևոր կառույցը կենտրոնական եկեղեցին` Սուրբ Էթիենն էր: Եկեղեցին գտնվել է Ռեշադիյե պողոտայի Բյոլոջքբաշը փողոցի անկյունում: Իր այգով և պատրիարքարանի շենքով Զմյուռնիայի ամենամեծ եկեղեցիներից մեկն էր: 1845 թ. այրված եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվել է: Նոր եկեղեցուն իտալական ոճով գմբեթ է ավելացվել, որի արդյունքում եկեղեցին  ավելի ներկայանալի տեսք է ստացել: Ստամբուլից եկած ճարտարապետ Մելքոմ   Երամյանը Բալուլու Խաչատուր Գազերյանի նվիրատվությամբ 1858 թ. եկեղեցու կողքին կառուցել է պատրիարքարանի շենքը: Վերոհիշյալ պատրիարքարանը Զմյուռնիայի հայ հոգևորականների բնակավայրն էր: 1922 թ. հրդեհի ժամանակ եկեղեցին այրվել և ոչնչացել է: Այսօր եկեղեցին, որի հիմքերն անգամ չեն նշմարվում, գտնվում է Բասմանե դարպասից ներս մտնելիս Մշակույթային զբոսայգու աջ հատվածում:

Հայնոցի կրթական հաստատություններից Սուրբ Մեսրոպ արական լիցեյը 1845 թ. հրդեհից փրկվել է, իսկ 1886 թ. այն նորոգվել է: Հովհաննես Սպարտյանը այս դպրոցում լաբորատորիայով գրադարան է հիմնել, որտեղ եղել է հայերեն, ֆրանսերեն, օսմաներեն, հունարեն, իտալերեն, անգլերեն և ռուսերեն 2000 ստեղծագործություն: Հայնոցից դուրս, սակայն՝ մերձակայքում եղել է մեկ այլ դպրոց` Սուրբ Հռիփսիմե օրիորդաց լիցեյը:

Սուրբ Գրիգոր հայկական հիվանդանոցը կառուցվել է 1801 թ. Հակոբ և Հովհաննես Սպարտյանների կողմից: 1878 թ. հիվանդանոցը ամբողջությամբ նորոգվել է: Եռահարկ կառույցը շրջապատված է եղել մրգատու այգով, ծաղիկների պարտեզով և բանջարանոցով: Զարդարված է եղել բավականին գեղեցի և ժամանակակից ձևով: Հիվանդանոցի այգում եղել է մի առանձին կլինիկա:

Ֆրենկ փողոցում. 2-րդ սահմանադրության շնորհավորանքների ժամանակ հայկական թատրոնի դերասանները

Հայնոցը, որտեղ գտնվում էր 15 մշակութային կամ էլ բարեգործական միությունների կենտրոններ, հայերի համար ժամանցային և հանդիպման վայր էր: 1868 թ. Բասմանե պողոտայում բացվել է ընթերցասրահ: Ժամանակի ընթացքում Հայնոցը դարձել է թատրոնի շենքով և տարատեսակ սրճարաններով ժամանակակից վայր:

Սակայն 19-րդ դարում էթնոկրոնական դասակարգման փոխարեն սկսում է գործել տնտեսական շահի մակարդակով հարուստ և ազքատ դասակարգային թաղամասային տարանջատումը, որի արդյունքում բազմաթիվ հարուստ հայ ընտանիքներ տեղափոխվում են  Ռըհթըմ, Քարաթաշ և Քարանթին:

1915 թ. տեղահանությունների չենթարկված Զմյուռնիայի հայերը օկուպացիայից հետո գաղթել են Ֆրանսիա և Ամերիկա: Համաձայն մի խումբ պատմաբանների` հայերը, որոնք համարվում են Զմյուռնիայի հրդեհի պատճառ, ցավալի է, որ այսօր քաղաքի մշակույթային կյանքում չեն կարողանում ցույց տալ իրենց գոյությունը:

 

Օգտագործված աղբյուրներ

İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi ?; Marie- Carmen Smyrnelis

Levant’ın Yıldızı İzmir; Bülent Şenocak

19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam; Rauf Beyru

Evvel Zaman İçinde İzmir, İzmir Ticaret Odası Y.10

İzmir’in İzmir’i; Çınar Atay

http://www.izmirdesanat.org/izmir-ermeni-kulturu-uzerine-haynots-mahallesi