Բացահայտվել է Դերսիմի դեպքերին վերաբերող զինվորական արխիվը

Դերսիմում 1937-1938 թթ. տեղի ունեցած և Ժողովրդահանրապետական կուսակցության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուի` արխիվները բացելու կոչից հետո կրկին օրակարգ բերված դեպքերի վերաբերյալ բացահայտվել են զինվորական փաստաթղթեր:

Գլխավոր շտաբի արխիվում եղած փաստաթղթերում մանրամասն ներկայացվում են Նախարարների խորհրդի գաղտնի որոշումները, քաղաքում գտնվող աշիրեթների զինումը, ռազմական օպերացիաները…

Ըստ արխիվային նյութերի` Դերսիմի (Թունջելիի) ապստամբություններին աչալուրջ հետևել են շրջանի նորաստեղծ ոստիկանական կառույցները: Ոստիկանական տեղամասերի վրա կատարված հանկարծակի հարձակումներից անմիջապես հետո կազմակերպվել է ռազմական օպերացիա:

Գլխավոր շտաբի արխիվային փաստաթղթերի համաձայն, որոնք ընկել են «Ջումհուրիյեթ» օրաթերթի ձեռքը, վավերագրերում հետևյալ կերպ են արտացոլվել Դերսիմում տեղի ունեցած զարգացումները:

Հանրապետության հռչակումին հետևած տարիներին և հատկապես Շեյխ Սայիդի ապստամբությունից հետո Անկարան մեծ ուշադրություն էր հատկացրել Թուրքիայի արևելյան նահանգներին, այդ թվում և` Դերսիմին և ուսումնասիրություններ էր սկսել այնտեղ` բարենորոգումներ անելու համար: Քաղաքացիական տեսուչ Համդի բեյը 1926 թ. փետրվարի 2-ին հետևյալն է զեկուցել Ներքին գործերի նախարարությանը.

«Իմ ունեցած հանդիպումներից ստացած տպավորությունս այն է, թե Դերսիմը հետզհետե քրդանում է և ազգայնական դառնում, հետևաբար` վտանգը մեծանում է: Տարիներ շարունակ կառավարությանն անհանգստացնող Դերսիմի հարցը ընդամենը նախկին իշխանության գործած մեղքի ժառանգությունն է: Նոր կառավարության վարած անհավասարակշիռ քաղաքականությունը, որն արտահայտվում է երբեմն արդար վերաբերմունքով, երբեմն՝ թույլ մոտեցմամբ, երբեմն էլ՝ առանց հիմնավոր պատճառի բռնության գործադրմամբ, Դերսիմը վերածել է մշտական խռովությունների օջախի:

Անգրագիտության, գոյության սուղ միջոցների, ներքին և արտաքին խաբեությունների, քրդամետ տրամադրությունների, վերջին հետադիմական շարժումը պատժելու պատճառով ի հայտ եկած վրեժխնդիր զգացմունքների, կրոնական ու սոցիալական հեղաշրջումների կապակցությամբ ցամաքային ուժերի առաջացրած վատ թելադրանքների ազդեցության տակ գտնվող ռամիկ ժողովուրդն առաջնորդի, շեյխի, բեյի և աղայի գերին ու խաղալիքն է: Ավազակությունն արվում է հենց սրանց հրահրմամբ: Թունջելիի օրենքների շրջանակում այնպիսի գավառակների կենտրոններում կառուցվող ոստիկանական տեղամասերը, ինչպիսիք են Քահմութը, Սինը, Քարաօղլանը, Ամութքան, Դանզիկը և Հայդարանը, անհանգստություն են պատճառել շրջանի աշիրեթների առաջնորդներին ու աղաներին: Յուքարը աբբաս ուշաղը աշիրեթի առաջնորդ Սեյիդ Ռըզան, մարդ ուղարկելով Հայդարան, Դեմենան, Յուսուֆան, Քուրեյշան աշիրեթների մոտ, միաբանություն է հիմնել կառավարության դեմ: Դերսիմի շարժումների սկզբնավորմանը տեղիք տված առաջին իրադարձությունը տեղի ունեցավ 1937 թ. մարտի 20-ի լույս 21-ի գիշերը` ժամը 23-ի կողմերը: Փահ գավառակը Քահմութ գավառակին միավորող Հարչիք գետակի վրա կառուցված փայտե կամրջի փլվելուց և հեռախոսագծի անջատվելուց անմիջապես հետո 4-րդ գլխավոր տեսչությունը շրջան ուղարկեց զինվորական միավորումներին: Մարտի 26-ի լույս 27-ի գիշերը Սինի ոստիկանական տեղամասի և գավառակի միջև եղած հեռախոսային կապը կտրվեց, և անհայտ անձինք` կրակները ձեռքին, հարձակում կատարեցին: 4-րդ գլխավոր տեսչությունը դրանից հետո ուզեց հզորացնել շրջանի զինվորական միավորումները: 1937 թ. ապրիլի 26-ին Սին գավառակի Խոզաթ շրջանում գտնվող Ասքիսոր ոստիկանական տեղամասը ժամը 20:00-ի կողմերը պաշարվեց 100-ի չափ ավազակների կողմից: Ոստիականան տեղամասում կային մոտ 36 զինվորներ, և ընդհարումները տևեցին մինչև առավոտը»:

Ջումհուրիյեթ օրաթերթ

28.02.2011