Մի՞թե ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարությունը հրաժարվել է Լոզանի պայմանգրից

Չի կիրառվելու «ոչ մահմեդական» արտահայտությունը

Այն հայտարարությունը, ըստ որի` ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարության հետ պաշտոնական նամակագրության մեջ «ոչ մահմեդական»-ի փոխարեն օգտագործվելու է «տարբեր հավատքի խմբեր» արտահայտությունը, մեզ վերհիշեցրեց Լոզանի պայմանագրում ամրագրված փոքրամասնության բնորոշումը:

Որոնվելու է փոքրամասնության նոր սահմանումը

Այն հանգամանքը, որ ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարությունը հրաժարվում է «ոչ մահմեդական» արտահայտությունից, մեկնաբանվելու է որպես փոքրամասնությունների նոր սահմանման որոնում, որին հենվելու է ԵՄ-ն, և ճնշումներն այդ ուղղությամբ ավելանալու են: Թուրքիայի պետնախարար և ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցման հարցով գլխավոր բանակցող Էգեմեն Բաղըշի այն հայտարարությունը, թե ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարության հետ ողջ պաշտոնական նամակագրության մեջ այլևս «ոչ մահմեդական» դարձվածքի փոխարեն կիրառվելու է «տարբեր հավատքի խմբեր» արտահայտությունը, ակամա հիշեցրեց Լոզանում ամրագրված փոքրամասնության սահմանումը:

Թուրքիայի հանրապետության հիմնադիր միջազգային փաստաթուղթ  հանդիսացող Լոզանի խաղաղության պայմանագրի՝ բանակցությունների ընթացքում այն խնդիրներից մեկը, որը, Անգլիայի գլխավորությամբ, ամենաշատը քննարկեցին Անտանտի պետությունները, վերաբերում էր Թուրքիայի փոքրամասնություններին: Չնայած հակառակ կողմի բոլոր ճնշումներին ու թելադրանքներին` Լոզանի կոնֆերանսին մասնակցող թուրքական պատվիրակությունը դեմ եղավ, որ Թուրքիայում ոչ մահմեդական (գայրի մյուսլիմ) հավատքի խմբերից ստեղծվի մեկ այլ փոքրամասնական խումբ:

Այդ վերաբերմունքում կար շատ հետևողական մի կողմ: Թուրքիան կողմնակից էր, որ նախքան 19-րդ դարում շատացած արտաքին միջամտությունները՝ հարյուրամյակներ շարունակ օսմանյան պետության հավասարակշռության ու ներքին խաղաղության հիմնական նեցուկը հանդիսացող Միլլեթների համակարգը կառուցվածքային առումով շարունակվեր նաև նոր թուրքական պետությունում: Ըստ վերոնշյալ համակարգի` Թուրքիայի հիմնական տարրն էին մահմեդականները: Անկախ ազգային, ցեղական և էթնիկական տարբերություններից` թուրքերը, քրդերը, արաբները, չերքեզները, լազերը, բոշնաղները, ալբանացիները և այլ մահմեդական հպատակներն ընդունվում էին որպես միևնույն միլլեթի ներկայացուցիչներ: Ըստ էության, այդ քաղաքականությունը կիրառվել է ոչ միայն օսմանյան պետության կողմից: Արևմտյան պետությունները նույնպես «թուրք» բառն օգտագործում էին օսմանյան պետությունում բնակվող բոլոր մահմեդական տարրերին արտահայտելու համար: Երբ անգլիացիները ջանքեր էին գործադրում Թուրքիայում քրդական և ալևիական փոքրամասնություններ կազմավորելու ուղղությամբ, թուրքական պատվիրակությունը դեմ դուրս եկավ այդ նախաձեռնությանը` այն հիմնավորմամբ, թե մահմեդականները չեն կարող փոքրամասնություն լինել Թուրքիայում, և ի վերջո եղավ Թուրքիայի ուզածով: Բայց և այնպես, Լոզանի խաղաղության պայմնագրի 37-րդ և 45-րդ հոդվածների մեջ նշվում էր, թե Թուրքիայում փոքրամասնությունները միայն ոչ մահմեդական թուրք քաղաքացիներն են, և ապահովվում էր, որ նրանք ևս, առանց խտրականության, օգտվեն մահմեդականների հետ միևնույն իրավունքներից: Ավելին` Լոզանի միջոցով կարգավորվել էր նաև ոչ մահմեդական թուրք քաղաքացիների որոշ այնպիսի կրոնական, քաղաքացիական և կրթական իրավունքներ, ինչպիսիք չունեին անգամ մահմեդականները: Օրինակ՝ ըստ 41-րդ հոդվածի՝ ոչ մահմեդական քաղաքացիները հնարավորություն էին ստացել տարրական դպրոցներում կրթություն ստանալ իրենց մայրենի լեզուներով:

Ժամանակի ընթացքում պետության տարբեր հաստատությունների, հատկապես դատական համակարգի` ոչ մահմեդական քաղաքացիներին առնչվող որոշ հարցերում Լոզանին հակառակ ցուցաբերած վերաբերմունքները կարգավորվել են ԵՄ-ին համապատասխանելու օրենքների շրջանակներում, և ոչ մահմեդական մեր քաղաքացիները վերագտել են Լոզանով իրենց տրված իրավունքները:

Լոզանով գծված շրջանակին հենվող Թուրքիայի` փոքրամասնությունների նկատմամբ որդեգրած պաշտոնական քաղաքականության համաձայն` ոչ մահմեդական՝ նշանակում է փոքրամասնություն: Իսկ ըստ ԵՄ-ի` փոքրամասնությունները Թուրքիայում բաղկացած չեն միայն ոչ մահմեդականներից: Ուշագրավ է ԵՄ հանձնաժողովի կողմից պատրաստված 2006 թ. առաջընթացի մասին զեկուցման մեջ առաջին անգամ նշված և այնուհետև կրկնված հետևյալ արտահայտությունը. «Փոքրամասնությունների իրավունքների նկատմամբ Թուրքիայի վերաբերմունքը չի փոխվել: Ըստ թուրքական իշխանությունների` փոքրամասնությունները Թուրքիայում, 1923 թ. Լոզանի պայմանագրի համաձայն, կազմված են միայն ոչ մահմեդական խմբերից: Պաշտոնական ատյանների կողմից գործադրվող Լոզանի պայմանագրով սահմանվող փոքրամասնություններն են հրեաները, հայերն ու հույները: Դրանց հետ մեկտեղ՝ Թուրքիայում կան նաև այլ համայնքներ, որոնց հնարավոր է որպես փոքրամասնություն բնորոշել` միջազգային և եվրոպական չափանիշների համաձայն»:

            Այն հայտարարությունը, ըստ որի` ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարության հետ պաշտոնական նամակագրության մեջ «ոչ մահմեդական»-ի փոխարեն օգտագործվելու է «տարբեր հավատքի խմբեր» արտահայտությունը, մեզ վերհիշեցրեց Լոզանի պայմանագրում ամրագրված փոքրամասնության բնորոշումը: Եթե անգամ դա արվում է բարի մտադրություններով, ԵՄ-ի Գլխավոր քարտուղարության հրաժարվելը «ոչ մահմեդական» տերմինից դյուրացնելու է ԵՄ-ի ջանքերը` Թուրքիայում ընդունված փոքրամասնության սահմանոմը փոխելու ուղղությամբ: Այդ պատճառով էլ տվյալ տերմինի կիրառումը պետք է վերանայվի` հաշվի առնելով նաև Թուրքիայի  համապատասխան հաստատությունների (հատկապես` Ներքին և Արտաքին գործերի նախարարությունների) ու մասնագետների տեսակետները: Եթե ԵՄ-ի անդամ Ֆրանսիան կարողանում է ասել, թե «Մենք մի հանրապետություն ենք: Մեզ մոտ չկան փոքրամասնություններ: Բոլորն էլ Ֆրանսիայի քաղաքացիներն են», ապա Թուրքիան նույնպես պետք է որ կարողանա ասել, թե «Թուրքիայի հանրապետության բոլոր քաղաքացիներն ունեն հավասար իրավունքներ: Թուրքիայում միայն ոչ մահմեդականները կարող են օգտվել առանձին փոքրամասնական իրավունքներից»:

Դոկտոր, պրոֆեսոր Չաղրը Էրհան

www.turkiyegazetesi.com.tr, 29.06.2010