Հասկանալ և բացատրել, թե ինչ է նշանակում փոքրամասնություն

Օտարացված փոքրամասնությունների (ինչպես նաև` էթնիկ խմբերի) հիմնախնդիրն այն է, որ նրանք չեն կարողանում մեծամասնությանը բացատրել, թե ինչն է իրենց նեղություն տալիս: Խնդիր է ոչ միայն իր հոգսերի իրավացի լինելը ընդունել տալը, այլև անգամ դրանք «բացատրել կարողանալը»: Հասարակության որևէ հատվածին դուր չեկած վերաբերմունքը, որը կարող է անիրավացի և չափազանցված համարվել ոմանց կողմից, ցույց է տալիս, թե որքան բարդ են փոքրամասնությունների խնդիրները:

Օտարացումը, ըստ էության, կանխակալ կարծիք ենթադրող վիճակ է, իսկ կանխակալ կարծիքը արդեն իսկ գիտակցականից դուրս գտնվող մի երևույթ է:

Փոքրամասնությունները նույնպես կանգնած են գիտակցականից դուրս գտնվող մի խնդրի առաջ:

Երբեմն մեծամասնության անզգայությունն արտահայտվում է անեկդոտների միջոցով. «Հրեաներին ու դերձակներին տանում են համակենտրոնացման ճամբարներ: Դերձակներին ինչո՞ւ են տանում»: Նման սև հումորը մեր կանխակալ կարծիքների օրինակներից մեկն է: Կամ էլ՝ «Երկու բան չեմ կարողանում հանդուրժել` ցեղապաշտությունը և ամերիկացիներին»: Վերոնշյալ պարադոքսը կարելի է համարել մեր ենթագիտակցության երգիծանք: Իսկ շատ հաճախ հանդիպող «Հայ է (կամ էլ` հույն է, թուրք/մահմեդական է), բայց լավ մարդ է» նախադասության համար չգիտես` ծիծաղե՞ս, թե՞ լաց լինես:

Վերջերս պատվարժան, փորձառու, լայն հայացքների տեր, թոշակի անցած մի թուրք դիվանագետ փոքրամասնությունների մասին խոսելիս ասաց. «Նրանք մեր քաղաքացիներն են, նրանք գտնվում են մեր հովանավորության տակ, մեր եղբայրներն են»:

Վերոհիշյալ արտահայտությամբ դիվանագետը, անկասկած, իր կարծիքով` բարի մտադրությամբ մի հեռուստահաղորդման ժամանակ դրական էր արտահայտվում փոքրամասնությունների մասին: Ես անհանգստացա. ի՞նչ է նշանակում «մեր քաղաքացիները»: Ովքե՞ր եք «դուք»: Եթե արտասահմանցի զբոսաշրջիկների համար ասի, թե «Նրանք մեր հյուրերն են», կհասկանամ. այդ դեպքում «մենք» կլինենք այս երկրի քաղաքացիները, «նրանք» էլ` մեր օտարերկրացի հյուրերը: Սակայն մի ժամանակակից հասարակությունում, որը հավասարություն է պարտադրում քաղաքացիների միջև, աչք է ծակում «մեր քաղաքացիներ» բառը: Ես, որպես փոքրամասնության անդամ, չեմ ցանկանում ինձ համարել որևէ մեկի քաղաքացին. ես ինձ ընկալում եմ որպես երկրի քաղաքացի: «Մեր» բառը աչք է ծակում` որպես «իշխող էթնիկ մեծամասնության» ընկալման անուղղակի խոստովանություն, որը դեռ չենք կարողացել հաղթահարել, կամ էլ զուգորդվում է «դուք օտար եք» ընկալման հետ: Ճիշտը հետևյալ արտահայտությունը պետք է լինի. «Փոքրամասնությունները ևս այս երկրի հավասար քաղաքացիներն են»: Բնականաբար, դրանում համոզված մարդիկ, քանի որ մեծամասնության մեջ են մտնում, կարիք էլ չեն զգում, որ դա ասվի, իսկ եթե դրա կարիքը զգացվում է, նշանակում է` այդ բնագավառում լուրջ խնդիր կա, նշանակում է, որ  գործում է այդ ասվածի ճիշտ հակառակը: Որքա~ն դժվար է դա բացատրել մեծամասնությանը:

Մեկ այլ հեռուստահաղորդման ժամանակ խոսում էին Սիիրթի մասին: Դարձյալ բարի մտադրություններ ունեցող մեկը կողմ հանդես եկավ Սիիրթին և պաշտպանեց այդ արևելյան քաղաքը` ասելով, թե «Նման բաներ պատահում են նաև ավելի մոտ տեղերում»: «Ավելի մո՞տ»: Ինչի՞ն ավելի մոտ: Ո՞ր քաղաքն է հեռու եղողը: Իրականում ինչքան որ Սիիրթն է Ստամբուլից հեռու, նույնքան էլ Ստամբուլն է հեռու Սիիրթից: Սակայն ակներև է, որ հեռուստաեթերում ելույթ ունեցողի ուղեղում գոյություն ունի մի կենտրոն, և ինքը հեռուները չափում է հենց այդ կենտրոնի համեմատ: Իրեն և քաղաքը մեկընդմիշտ տեղավորել է հենց այդ կենտրոնում, և Սիիրթն այլևս «հեռու» է: Դա, տարածության տեսանկյունից, կարող ենք անվանել մերժում և հետևաբար` օտարացում:

Ահա փոքրամասնություն լինելը հենց նմանատիպ մի բան է: Մի քիչ արտասահմանցու պես եք ընկալվում, մի փոքր հեռու եք համարվում… Իսկ «մենք» թե’ նորմալ տեղում ենք, այսինքն` կենտրոնում, և թե’ կարիք չի զգացվում հիշեցնել «մեր» քաղաքացի լինելու հանգամանքը: Խոսքը մի երկակի աշխարհի մասին է, որում ապահովված չէ հավասարությունը: Այս հարցի մասին ինչ էլ ասեք, այսինքն` կողմ արտահայտվեք, թե դեմ, այդ երկակի և անհաշտ աշխարհը չի վերանա:

Բայց այդ վիճակը մեդալի մի երեսն է` փոքրամասնությանը և այլ էթնիկ խմբին օտարացնողների դեմքը: Մյուս երեսին են գտնվում փոքրամասնությունները, իրենց երկրում որպես «մենք» չընկալվողները: Իսկ իրենք իրենց որտե՞ղ են տեսնում: Իրենց քաղաքացիության սանդղակի ո՞ր աստիճանի վրա են ընկալում: Քանզի յուրաքանչյուր հանդիմանության և անարդարության հետևում կանգնած են ամեն մի քաղաքացու պարտականությունները: Ոմանք, կարծես թե իրենց մերժողներին իրավացի համարելով, իրենց բանտարկել են գետտոների շրջանակներում, դուրս փախել հասարակության միջից, ներփակվել իրենց մեջ, հեռու մնացել հասարակական կյանքից: Ըստ էության խոսքը մի ամուլ շրջանի մասին է: Ոմանք մերժվում են, մերժվողները ներփակվում են իրենց մեջ, ներփակվելու պատճառով մի լավ հեռանում են մեծամասնությունից և քանի որ իրենց մեջ ներփակվածի և մեծամասնությունից պոկվածի տպավորություն են թողնում, վերստին մերժվում են մեծամասնության կողմից: Այդ ամուլ շրջանի սկզբնակետը միշտ չէ, որ հայտնի է լինում:

Վերը որպես սկիզբ նշված «ոմանք մերժվում են» նախադասության փոխարեն կարելի է սկսել նաև «ոմանք ներփակվում են իրենց մեջ» կետից: Նորից է առաջանում նույն շրջանը: Ահա փոքրամասնություն լինելը և ներդաշնակություն չապահոված մի էթնիկ խումբ լինելը մևնույն ժամանակ դրա պես մի բան է, իսկ իմ սիրտը ո’չ «առանց հասկանալու» վիրավորական խոսքին վիրավորական պատասխան տալով` այսպես կոչված «տուժածի» կողմնակիցների կողմը բռնողներից է, ո’չ էլ տուժածի մասին անընդհատ խոսելով` սեփական փոքր խուցը քաշվող ու ողբացողներից: Իմ սիրտը կողմ է, որ մեծամասնությունների, փոքրամասնությունների, էթնիկ խմբերի անհատները ստեղծեն մի այնպիսի միջավայր, որտեղ կարողանան ապրել համատեղ:

Ես կողմնակից եմ ոչ թե քաղաքացիության հիմքում հավասարության որոնմանը, այլ այն միջավայրին, որտեղ կիրառվում է հավասարությունը: Ես կողմնակից եմ ոչ թե դա որոնողներին, այլ նրանց, ովքեր հավատում են, որ կկարողանան դա ապահովել և ապրում են ըստ այդմ: Ժամանակակից լինելը մի փոքր էլ այդպիսի մի բան է. իրավունքները ոչ թե ընծայվում են «մեզ», այլ ապահովվում հենց «մեր» կողմից:

Հերկյուլ Միլլաս

Ակօս, թիվ 743, 05.06.2010