Մի մարդկային սփյուռք

Տարեկան մեկ անգամ պատարագի համար բացվող կրոնական կենտրոնների շնորհիվ կարող է բացվել նաև Թուրքիան:

Կարծես թե հին կայսրություններից ժամանակակից պետություններին միայն հոգսեր են մնացել: Տարբեր կրոններ դավանող փոքրամասնություններին և իրենց մշակույթներին առնչվող խնդիրներն իրենց զգացնել տվեցին նաև օսմանյան պետության ժառանգորդ ժամանակակից Թուրքիայում: Այնինչ պետք է ընկալվեին որպես մշակութային հարստություն: Մի կողմ թողնենք հարցի քաղաքական կողմը, որը երբեմն նաև աճպարարությունների գործիք է եղել. կրոնի պատմության տեսանկյունից Թուրքիայի քարտեզում տեղ գտած այդ հարուստ ժառանգությունը խորապես կապված էր նաև քրիստոնեության և մասամբ հուդայիզմի` այս վայրերում տարածված լինելու հետ: Քրիստոնյա բնակչությանը պատկանող պաշտամունքի կենտրոնները, ուխտագնացության ճանապարհները, դավանանքի կենտրոնները և այլ վայրեր փոխանցվեցին Թուրքիային` առանձնապես փոփոխությունների չենթարկվելով սելջուկների և օսմանցիների կողմից: Աշխարհի քաղաքական կոնյուկտուրայի առաջացրած անհանգստության պատճառով ժամանակակից թուրք պետությունն ավելի զգայուն կերպով ընկալեց այդ կրոնական ժառանգությունը (անգամ իսլամականը): Ահա և այդ զգայուն ընկալման արդյունքում ձևավորված քարտեզը դեռ շարունակում է, քիչ թե շատ, գոյություն պահպանել: Ո՞րն է այդ քարտեզը: Օրինակ` Անատոլիայում է գտնվում հուդայիզմին պատկանող մշակութային կարևոր ժառանգություն: Հուդայիզմի հիմնադիր նախահայրերը եղող այնպիսի դեմքեր, ինչպիսիք են Իբրահիմը, Թերահը, Սերուգը, Լաբանը մոտիկից առնչվում են Ուրֆայի և Խառանի տարածքի հետ: Ըստ Հնգամատյանի` վերոհիշյալ կերպարների այցելած  վայրերը համընկնում են Ուրֆայի սահմանների հետ: Եթե անգամ այդ հանգամանքը որոշ արմատական կրոնամոլ հրեաների կողմից համարվի էլ խոստացված տարածքների սկիզբ, ամեն մի խելքը գլխին մարդու համար կարող է միայն պատմական ու մշակութային ժառանգություն լինել:

Մյուս կողմից՝ հատկապես ուղղափառ քրիստոնեության տեսանկյունից, Անատոլիայում գոյություն ունի նշանակալի քրիստոնեական ժառանգություն: Չորրորդ դարում Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը դարձած այսօրվա Ստամբուլում սկսված գործընթացը անչափ կարևոր է քրիստոնեության համար: Ժամանակի ընթացքում Ստամբուլի շրջակա բնակավայրերում կազմակերպված ուղղափառ քրիստոնեության հաստատությունների կազմավորումն այս առումով ավելի արտոնյալ է դարձնում Ստամբուլը: Դրա արդյունքում հիմնվում է Ստամբուլի Ֆեների հունաց պատրիարքարանի օտոսեֆալ եկեղեցին (օտոսեֆալ նշանակում է ինքնակառավարվող, անկախ: Դա մի կրոնական-իրավական եզր է, որը կիրառվում է ուղղափառ եկեղեցիներն անվանելու նպատակով): Այսօր բազմաթիվ ուղղափառ եկեղեցիներ, չնայած ռուսական եկեղեցու դիմադրությանը, արագորեն անցնում են Ստամբուլի Ֆեների հունաց պատրիարքարանին: Նույն կերպ նշանակություն ձեռք բերած մեկ այլ կենտրոն է Տրապիզոնում գտնվող Սյումելա վանքը, որը վերջին տարիներին գրեթե վերածվում է Թուրքիայում ուղղափառ եկեղեցու պաշտամունքի երկրորդ կենտրոնի: Թուրքիայի Մշակույթի նախարարությունը թույլատրեց այստեղ տարին մեկ անգամ կրոնական արարողություն կատարել. առաջինը սպասվում է օգոստոսի 15-ին:

Անատոլիան առանձնահատուկ վայր է նաև չորրորդ դարում առաջացած միաբնակ քրիստոնեության ներկայացուցիչ հայկական դավանանքի համար: Անկասկած, այդ նշանակությունը կազմող պատմական հիմնավորումների մեջ կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում Աղթամար կղզին: 10-րդ դարում Վասպուրականի հայկական թագավորության կենտրոնը եղած Աղթամար կղզին 10-11 դարերում եղել է Հայոց պատրիարքարանի կենտրոնը: Առաքելական հավատքի հետևորդ բազմաթիվ հայերի համար կարևոր սույն կղզում գտնվող Սուրբ խաչ եկեղեցում, ըստ ավանդության, պահպանվում էին Քրիստոսի խաչի մասունքները: Չնայած ամենայն հավանականությամբ ընդամենը լեգենդ եղած այդ ավանդությանը` վերոնշյալ կղզին վերին աստիճանի կարևոր տեղ է զբաղեցնում հայկական գրականության մեջ: Մշակույթի նախարարությունն այս եկեղեցու առնչությամբ էլ տարին մեկ անգամ պատարագ մատուցելու թույլտվության մասին որոշում է կայացրել, և եկեղեցին առաջին անգամ իր դռներն է բացելու սեպտեմբերի 19-ին:

Իսկ միաբնակ դավանանքի հետևորդ Անատոլիայի քրիստոնյա ասորիների համար առանձնահատուկ տեղ է գրավում Մարդինում գտնվող Դեյրուլզաֆարան վանքը: 13-րդ դարից մինչև 1932 թ. որպես ասորական պատրիարքարան ծառայած այս վանքը ներկայում բավականին լավ վիճակում է և մշտապես բաց է կրոնական արարողությունների համար: Այն հանգամանքը, որ վանքին տրվել է թանգարանի կարգավիճակ,  այսօրվա բարեկարգ վիճակի հիմնական պատճառներից մեկն է:

Կաթոլիկ աշխարհի համար նշանակություն ունեցող ուխտագնացության ճանապարհները ևս անցնում են Անատոլիայով: Մասամբ տուրիստական, մասամբ էլ կրոնական առումներով կարևորություն ունեցող այդ ուխտագնացության ուղիները Սուրբ Պողոսի` Անատոլիայում առաքելական ուղևորության ժառանգությունն են:

Վերը բերված օրինակներն անկասկած ամենաակնհայտներն են, որոնց կարելի է դեռ տասնակ օրինակներ հավելել: Այն իշխանությունները, որոնք չեն հանդուրժում պատմության անիվը հետ շրջելու անկարելիության սկզբունքը, ունենում են նաև մյուսներին ավելի հանգիստ նայելու հնարավորություն: Ոչ մի կրոնի պատմություն երբեք չի ունեցել իր ընտրած տարածքում զարգանալու հնարավորություն: Այդ իսկ պատճառով բոլոր հավատացյալ և, իհարկե, անհավատ մարդիկ, ըստ էության, միշտ վերածվել են սփյուռքի: Այդպես են նաև Եվրոպայից մինչև Ասիա` այլ քարտեզներում ապրող մահմեդականները, որոնք ունեն նման պահանջներ:

Քյուրշաթ Դեմիրջի, Մարմարայի համալսարանի՝ կրոնի պատմության դասախոս

newsweekturkiye.com, 21.06.2010