ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ՙԱԼԵՄԴԱՐ՚ ՕՐԱԹԵՐԹՈՒՄ (1919 թ.)

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ

Հայոց ցեղասպանության փաստագրման առումով առանձնահատուկ կարևորվում են օսմանյան աղբյուրները, որոնց շարքում նշանակալի տեղ է գրավում տվյալ ժամանակաշրջանի թուրքական մամուլը:

Առաջին աշխարհամարտում Թուրքիայի կրած պարտությունից հետո, պատերազմական տարիներին հարկադրյալ լռություն պահպանած օսմանյան մամուլը սկսեց ակտիվորեն քննարկել հայոց տեղահանությունը, կոտորածները, դրանց կապակցությամբ հարուցված դատական գործերը, դատավարությունների ընթացքը և այլ հարակից խնդիրներ, որոնք նաև սուր վիճաբանությունների առիթ դարձան թուրքական տարբեր օրաթերթերի միջև[1]:

Հայոց ցեղասպանության խնդրի հանդեպ մեծ հետաքրքրություն էր ցուցաբերում հատկապես ՙԱլեմդար՚ (ՙԴրոշակակիր՚) օրաթերթը:

ՙԱլեմդարը՚ հրատարակվել է Ստամբուլում 1912-1921 թվականներին[2]: Օրաթերթի պատասխանատու խմբագիրն էր Րեֆի Ջևադ Ուլունայը, իսկ տնօրենը` Ահմեդ (Փեհլիվան) Քադրին: Հրատարակվել է նաև ՙԹաքվիմլի գազեթե՚ (ՙՕրացույց-օրաթերթ՚) և ՙԹեշրիհ՚ (ՙՄեկնաբանում՚) անվանումներով: Օրաթերթի 1918-1921 թվականներին տպագրված եզակի համարները պահպանվում են Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի գրադարանում[3]:

1919 թվականին սույն օրաթերթում տպագրված հայոց կոտորածներին վերաբերող հոդվածների մեջ առանձնահատուկ հիշատակության է արժանի օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Րեֆի Ջևադ Ուլունայի հոդվածաշարը[4]:

ՙԱլեմդար՚ օրաթերթի գլխավոր խմբագիրը հայոց տեղահանությանն ու կոտորածներին, ինչպես նաև դրանց վերաբերյալ հարուցված դատական գործերին անդրադարձող իր առաջնորդողներում հատկապես շեշտում էր երիտթուրքերի դատաքննություններն արագ իրականացնելու և հանցագործներին անմիջապես պատժելու անհրաժեշտությունը:

1919 թվականի փետրվարի 14-ին տպագրված ՙՏեղահանության և կոտորածների կապակցությամբ՚ վերնագրով հոդվածում նա իր մտահոգությունն էր արտահայտում այն փաստի կապակցությամբ, որ Թուրքիան հայոց կոտորածների դատաքննություններն իրականացնում էր հարկադրված, և որ դատավարությունների շարժառիթ էր ծառայել ոչ թե արդարության վերականգնումը, այլ ընդամենը Եվրոպայի առջև արդարադատ երևալու ցանկությունը. ՙԵրկիրը կամա թե ակամա մի քայլ կատարեց դեպի արդարադատություն: Այն, ցավոք, կոչում ենք հարկադիր քայլ, քանզի, չգիտես թե ինչու, մեր երկրում բոլոր իրավական, տնտեսական և հասարակական միջոցառումների համար որևէ ազդեցիկ շարժիչ ուժի կարիք է զգացվում, այլ կերպ չենք կարողանում՚[5]:

Նույն հոդվածում Րեֆի Ջևադն ընդգծում էր հայոց կոտորածների զանգվածային բնույթը. ՙԿառավարությունը, տեղահանության և կոտորածների խնդրո կապակցությամբ, դատարանին հանձնեց երեքից-հինգ հոգու: Մի՞թե խնդիրն այդքանով ավարտվում է,- տարակուսում է Ջևադը,- Ինչպե՞ս կարելի է տեղահանությունն ու կոտորածները սահմանափակել նման շրջանակում՚[6]:

ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը իր հոդվածներում արագ գործելու կոչ էր անում հայոց կոտորածները քննող ռազմական արտակարգ ատյանին: Վերոհիշյալ հոդվածում Րեֆի Ջևադը գրում էր. ՙՆերկայումս ընթացող դատավարությունը[7] շատ ծանրաքայլ է առաջ գնում… Այդ մարդիկ (իթթիհատականները-Մ.Ա.) արտակարգ արագությամբ գործեցին: Ինչու՞ նույնպիսի արագություն չի ցուցաբերվում արդարադատության իրականացման դեպքում:

…Տեղահանության և կոտորածների խնդրո շրջանակը շատ լայն է. այդ ծավալը լցնենք ոչ թե ժամանակով, այլ արդարադատությամբ, արագությամբ և գործողություններով՚[8]:

ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը նույն հարցերին էր անդրադառնում նաև 1919 թվականի փետրվարի 20-ին հրապարակված ՙԻնչպիսի՞ն են եղել ուղեկառքի ձիերը՚ հոդվածում. ՙՄահմուդ Հայրեթ փաշայի նախագահությամբ ռազմական արտակարգ ատյանում ընթացող տեղահանության և կոտորածների դատաքննությունը հետզհետե հետաքրքիր փուլ է մտնում: Դատավարությանը համընթաց՝ կամաց-կամաց բացահայտվում են խնդրի տագնապահարույց կողմերը: Միայն թե այդ դանդաղ ընթացքը չի համապատասխանում անհապաղ որոշում կայացնելու անհրաժեշտությանը: Երեկվա դատավարությունը թվով յոթերորդն էր: Եթե դատաքննությունը շարունակվի նույն ընթացքով, ապա չենք կարծում, թե գործը վերջնական արդյունքի հանգի մեզ ցանկալի ժամանակահատվածում՚[9]:

Միևնույն հոդվածում Րեֆի Ջևադը շեշտում էր այն հանգամանքը, որ Յոզղատի դատավարության մեղադրյալներից Յոզղատի մութասարրիֆի տեղակալ, Բողազլըյանի կայմակամ Մեհմեդ Քեմալը, ոճրագործ լինելով հանդերձ, ընդամենը մի գործիք էր եղել Հայոց ցեղասպանության հեղինակների՝ գլխավոր պատասխանատուների ձեռքում, իսկ վերջիններս ոչ միայն դեռ չեն պատժվել, այլև նույնիսկ չեն էլ կալանավորվել. ՙՈ՞վ է Քեմալ բեյը. եթե ճշմարտությունը որոնելու լինենք, այն բաղկացած կլինի արյունոտ մի կացնից: Արդարադատությունը պետք է կտրի այդ կացինը գործել տված ձեռքը, իսկ այդ ձեռքերը, այդ ուղեղները դեռ ազատ շրջում են մեր մեջ՚[10]:

Նույն այդ հոդվածում Ջևադը գրում էր. ՙՄեր առաջին իսկ հրապարակումներում ընդգծում էինք, որ կառավարությանը (երիտթուրքերի-Մ.Ա.) պատժելու համար կարիք չկա հետաքննության: Ոճրագործությունը հայտնի է, պատիժն էլ՝ պատրաստ: Խնդիրը պատժի արագ կիրառման մեջ է:

…Մահմուդ Շեֆքեթ փաշայի սպանության[11] հեղինակների դատաքննությունը սահմանափակվեց մեկ նիստով: Մենք դեռ զբաղված ենք Քեմալի հանցավորությունը հաստատող վկաների փնտրտուքով: Հասկացանք, ամբողջ աշխարհն էլ համոզվեց, որ այդ մարդը կատարել է տվյալ ոճիրները: Ուրի՞շ ինչ ենք որոնում: Ինչու՞ խնդրին ժամ առաջ վերջ չենք տալիս: Տեղահանության և կոտորածների դեպքերը իթթիհատականների հեղինակած ամենազազրելի, մինչև այժմ չլսված իրադարձություններն են: Պատգամավորների պալատում մեկը բղավում էր, թե այդ ազգին (հայերին-Մ.Ա.) կործանել է տալու մինչև վերջին շունչը: Նա, մեղքեր գործելուց դեռ չկշտացած, ազատ շրջում է: Եթե այս դատվողները փաստացի մարդասպաններ են, ապա իրական մարդասպաններն այստեղ են. թանձրուկներով լի վայրի ուղեղները գտնվում են մեր շրջապատում: Ինչու՞ են նրանց նորանոր աղետներ նախապատրաստելու հնարավորություն տալիս,-հարցնում է մտավորականը և ապա շարունակում,- Տեղահանության և կոտորածների հարցը հին չէ, խնդիրն անչափ պարզ է. ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ ավազակախումբը հրամայեց՝ հպատակներին ոչնչացրեց: Ոմանց կախեց, ոմանց կոտորեց, ոմանց էլ այրեց: Այս հրամանը հղացած ուղեղը, տված բերանը, գործադրած ձեռքը՝ բոլորն էլ գտնվում են արդարադատության ձեռքում: Դրա համար մի շարք անիմաստ հարցերի, մանրակրկիտ հետաքննությունների անհրաժեշտություն բոլորովին էլ չկա ՚ [12]:

Րեֆի Ջևադը, նույն հոդվածում անդրադառնալով դատարանի՝ խնդիրը ձգձգելու ցանկությանը, գրում էր հետևյալը. ՙՆախանցյալ օրը տեղի ունեցած դատական նիստի ընթացքում ականատես եղանք (դատարանի նախագահի-Մ.Ա.) տեղակալներից մեկի տված տարօրինակ հարցին: Հետաքրքրվում էր, թե ի՞նչ գույն, ի՞նչ ձև ունեին Քեմալի նստած ուղեկառքի ձիերը: Այդ հարցին պատասխան կտանք մենք.

-Ուղեկառքի ձիերը վիշապի տեսք ունեին, իսկ դրանց գույնը` արյան:

Եթե դատարանը դա չարձանագրի, կարձանագրի պատմությունը՚: 

ՙԱլեմդարի՚  խմբագիրը նույն խնդիրներին էր անդրադառնում նաև 1919 թվականի մարտի 28-ի համարում տպագրված ՙՏեղահանության և կոտորածների դատավարությունները՚ հոդվածում:

Րեֆի Ջևադը, տեղահանության և կոտորածների դատաքննությունները շրջան առ շրջան իրականացնելն անարդյունավետ գտնելով, առաջարկում էր խնդրի լուծման իր տարբերակը. ՙՏեսնում ենք, որ Յոզղատի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունն ավարտվելու վրա է: Սկսվել է նաև Տրապիզոնի տեղահանության և կոտորածների դատական գործի քննությունը: Յոզղատի դատը բավականին երկար տևեց: Կարծում էինք, թե տեղահանության դատավարությունը չափազանց հուզումնալից էր անցնելու, մինչդեռ այդպես չեղավ: Դատավարությունը Սանդըքբուրնուում հարբելուց հետո միմյանց ծեծած երկու հարբեցողի դատաքննության նման սովորական ընթացք ունեցավ: Դրա պատճառներից մեկն էլ այն է, որ Համաշխարհային պատերազմը մարդկանց վարժեցրել է արյան: Հիրավի, վերջին տարիներին մահվանն այնքան ենք ընտելացել, որ նման որևէ տեսարանի ականատես լինելիս, էլ առաջվա պես չենք սարսափում: …Եթե դատավարություններն այս կերպ շարունակվելու լինեն, ապա անկախ նրանից, թե դատարանի նախագահը որքանով է արագ գործում կամ որքանով է խորանում, թե ինչպիսին են եղել ուղեկառքի ձիերը, շատ հավանական է, որ տարիներով  չկարողանա հաղթահարել իր առջև դրված խնդիրը:

Դատավարության՝ Յոզղատին վերաբերող հատվածն ավարտվելու է, ապա սկսվելու է Տրապիզոնի խնդիրը, այնուհետև՝ Դիարբեքիրը և այլն, և այլն:

Քանի որ տեղահանություն և կոտորածներ եղել են Օսմանյան կայսրության բազմաթիվ վիլայեթներում, դե՜ պատկերացրեք՝ երբ կավարտվեն դրանք ամբողջությամբ[13]:

Այդ դեպքում անհրաժեշտ է որևէ բանական, օրինական և տրամաբանական ելք գտնել: Այդ ելքը կա: Ավելի ճիշտ, այն ընկալում ենք ոչ թե որպես ելք, այլ միակ օրինական ճանապարհը, որին մինչև այժմ էլ պետք է հետևած լինեինք: Տեղահանություններն ու կոտորածները կրում են համընդհանուր բնույթ: Ճիշտ չենք համարում այն որպես քաղհայց ընկալելը:

Եթե ռազմական ատյանը, գործը երկարացնելով, հույս ունի մի ամբողջ շարք գաղտնիքներ բացահայտել, ապա այդ տեսակետը ևս քննադատության չի դիմանում, քանզի տեղահանությունն ու կոտորածներն այն հանցագործություններն են, որոնք և՜ հայտնի են, և՜ հաստատված, և՜ ապացուցված: Այդ իսկ պատճառով առանձին-առանձին հետաքննություններն անհրաժեշտ չենք գտնում: Պետք է կազմակերպել մի դատավարություն, որը կլինի հասարակական հայցի հիման վրա: Խնդիրը պետք է լուծվի ընդհանուր դատավճռով՚[14]:

Րեֆի Ջևադը շեշտում էր նաև կոտորածների խնդրում բոլոր իթթիհատականների՝ մեղքի բաժին ունենալու հանգամանքը, այդ թվում և նրանց, ովքեր, տեղյակ լինելով հանդերձ, չեն միջամտել. ՙԱվազակախմից (նկատի ունի ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցությանը-Մ.Ա.) շատ քիչ թվով մարդ ենք ճանաչում, որ տեղահանության և կոտորածների խնդրում չունենա իր մեղքի բաժինը: Այդ ոճիրները գործողները  մեղավոր են, դրանց գործիք եղողներն էլ են մեղավոր, լռություն պահպանողները՝ նույնպես: Տեղահանությունը և կոտորածները ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության երբևէ խաղացած ամենաահասարսուռ ողբերգությունն էր: Անհնար է երկրի անունից չտխրել, մարդկության անունից այն չատել: Լռություն, սպանիչ կերպով լռություն պահպանելը մի՞թե նույնպիսի ոճիր չէ, որպիսին կոտորելն է: Նույնիսկ տեղին չէ հարցնել, թե դրանց դեմ ինչ կարելի էր ձեռնարկել, քանզի ավելի հեշտ կլիներ հրաժարվել, քան սեփական համոզմունքներին հակառակ գործել: Եթե այդ վճռական, այդ հաստատակամ քայլը կատարած լինեինք, երկիրն այս օրին չէր հասնի՚[15]:         

Հոդվածի վերջում Րեֆի Ջևադը կրկին արագ գործելաոճ էր պահանջում դատարանից և մեկ անգամ ևս ընդգծում հանցագործությունների՝ ակնհայտ լինելու հանգամանքը. ՙԵթե ռազմական արտակարգ ատյանը քննի տեղահանության և կոտորածների խնդրին առնչվող բոլոր մանրամասները, ապա կրկնում ենք՝ տարիներ կպահանջվեն այս գործի հանգուցալուծման համար:

…Չգիտեմ՝ որքանով է անհրաժեշտ ժամանակ ծախսել արդեն իսկ ապացուցված ոճրագործությունների մանրամասն հետաքննության վրա՚[16]:     

ՙԱլեմդարի՚ պատասխանատու խմբագիրը 1919 թվականի ապրիլի 9-ի համարում տպագրված ՙ Ի պատասխան մի պաշտպանության՚ վերնագրով հոդվածում ընգծում էր հայոց կոտորածների կանխամտածված բնույթը, մտահղացողի և կատարողի միասնական լինելը. ՙԵնթադրենք՝ որևէ մեկը հանցագործություն է կատարել: Բնականաբար, չենք կարող այդ ոճրագործությունը նյութած ուղեղն ու ի կատար ածած ձեռքը միմյանցից բաժանել: Դա ո՜չ օրենքը թույլ կտա, ո՜չ էլ բանականությունը: Եթե Բեհաեդդին Շաքիրը, ողբերգություններ հղացած ուղեղն էր[17], ապա Քեմալ բեյն ու իր հանցակիցները այդ ուղեղի չարագործությունները նախապատրաստող ձեռքերն էին: Օրենքը ձեռքն էլ է կտրում, ուղեղն էլ՝ հանգցնում:   Հիմա անդրադառնանք դատարանին: Տվյալ խնդրում դատարանը չկատարեց արտակարգ ատյանի՝ իրեն վերապահված դերը: Տասնինը նիստում դատաքննվեցին երեք մեղադրյալ: Դատավճիռն էլ դեռ չի կայացվել: Այդ դեպքում ի՞նչ իմաստ ուներ ռազմական արտակարգ ատյաններ կազմել: Եթե արագ չէին գործելու, ապա այդ առաջադրանքը նույն հաջողությամբ սովորական դատարաններն էլ կարող էին կատարել՚[18]:      

Րեֆի Ջևադը ՙԱլեմդարի՚ 1919 թվականի մարտի 23-ի համարում հրապարակված ՙՋեվահիրջյան էֆենդու խոսքերը՚ հոդվածում պատերազմի տարիներին թուրքական դատարանների՝ անմեղ հայերին դատելու և դատապարտելու օրինակներ էր բերում. ՙԵրբ գտնվում էինք Չորումում[19], ծանոթացանք մեր հայ հայրենակիցներից մեկի հետ, որը ցմահ բանտարկության դատապարտվելուց հետո աքսորվել էր այնտեղ և մի կերպ էր օձիքն ազատել մահից: Պետրոս Փափազյան անունը կրող այդ մարդու մոտ նոտաներ էին հայտնաբերել: Բուրսայի դատարանը, ոչ թե հանցագործության համար պատիժ, այլ պատժի համար հանցագործություն որոնելով, նոտայի բովանդակությունը որակել էր որպես հայկական քայլերգ: Երբ Պետրոս էֆենդուն դատարանում հարցաքննում էին նոտաների առնչությամբ, նույն պահին դրսում զինվորական նվագախումբը հենց այդ երաժշտությունն էր նվագում, սակայն նույնիսկ սույն հանգամանքը չէր օգնել մեր խեղճ հայրենակցին՚[20]:

Նույն հոդվածում մտավորականը նշում էր հայերի՝ Օսմանյան կայսրությանը մատուցած ծառայությունները, արդյունաբերությանը, արվեստին, ընդհանրապես՝ կայսրության զարգացմանը նրանց բերած նպաստը, ընդգծում ցեղասպանության պատճառներից մի քանիսը` նախանձը քաղաքակրթված հայ ազգի նկատմամբ, հայերի ինչքը յուրացնելու մտադրությունը. ՙ…Իթթիհատականները սարսափելի հարված հասցրեցին արդյունաբերության, ժամանակակից զարգացման մեջ շատ առաջ գնացած այդ ազգին: Անհրաժեշտ էր հագեցնել ավազակախմբի սոված անդամներին: Պահուստային ֆոնդերը, վագոնային կողոպուտները, չարաշահումներն այլևս չէին բավարարում: Անհրաժեշտ էր կողոպուտի միջոցով հագեցնել չեթեի (ավազակախմբի- Մ.Ա.) ստոր խավին: Այդպես էլ վարվեցին, սակայն այդ կողոպուտի շահույթը (հայ-Մ.Ա.) ազգի արյունը, հոգին, ավելի ճիշտ գոյությունն արժեցավ՚[21]:       

ՙ…Մինչդեռ հայերը այս երկրի երաժշտությանը թուրքերի չափ, գուցե և թուրքերից ավելի շատ են ծառայություններ մատուցել՚[22]:  

Վերադառնանք Րեֆի Ջևադի ՙ Ի պատասխան մի պաշտպանության՚ հոդվածին:

Հոդվածագիրը, անդրադառնալով Յոզղատի տեղահանության և կոտորածների դատական գործում գլխավոր մեղադրյալ Մեհմեդ Քեմալի պաշտպանական ճառին, հեգնանքով գրում էր, որ ճառը հուզել էր ներկաներից մի քանիսին, նույնիսկ դատարանին, և շեշտում, որ այդ արցունքները ոչ թե դատարանում, այլ ցեղասպանության ժամանակ պիտի թափված լինեին. ՙԵրեկվա մամուլում հրապարակվեց Յոզղատի տեղահանության և կոտորածների գործով գլխավոր մեղադրյալ Քեմալի պաշտպանական ճառը: ՙԶաման՚ օրաթերթը այդ պաշտպանական ճառին իր գլխավոր սյունակը հատկացնելուց հետո, չի մոռանում նաև հատուկ մի մասում 24 տպատառով արձանագրել թափված արցունքները:

Քեմալ բեյի ոճրագործությունը դատարանի համար հաստատված հանգամանք է: Դատավճիռը դեռևս չի հաղորդվել: Չգիտենք էլ, թե ինչ դատավճիռ կկայացվի[23]: Շատ հավանական է, որ վկաների ցուցմունքներում առկա հակասությունների պատճառով Քեմալն  ու նրա հանցակիցներն օձիքներն ազատեն փոքրիկ մի պատժով: Կամ էլ այդ պատիժը կարող է մարմնավորվել կախաղանների վրա նոր դիակների տեսքով, կախաղաններ, որոնց ժողովուրդը, արդեն տասը տարի է, ինչ վարժվել է: Դրանից առավել մեր ուշադրությունը գրավեց այն հանգամանքը, որ Քեմալ բեյի պաշտպանական ճառը վշտացրեց ունկնդիրներին, միգուցե նաև՝ դատարանին:

Համարյա շատ քիչ ժամանակահատվածում մեղադրյալից դատապարտյալի վերածված տվյալ անձնավորության՝ մարդ լինելու հանգամանքն ի նկատի ունենալիս, բնականաբար, մենք էլ ենք տխրում: Բացի այդ՝ ընտանիքներ, կործանված օջախներ, շրջված աշխարհ…

Սակայն այդ ոճիրների արդյունքում ստեղծված այսօրվա իրադրությանն ի տես՝ զգում ենք խղճահարության տնքոցները չլսելու անհրաժեշտությունը:

…Քեմալ բեյի պաշտպանական ճառն ունկնդրած ներկաներից շատերն արտասվեցին: Թերևս դատարանն էլ ինչ-որ չափով զգացվեց: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք այդ վիշտը չզգացինք:                                             

Կարթագենի կործանման համար ողբացող բնակչության երեսին ծիծաղած Հաննիբալն ասել էր. ՙԺամանակին շատ եմ ողբացել՚: Մենք նույնպես շատ, այնքան շատ ենք ողբացել, որ այսօր գնդացրի տրաքոցի պես պայթող աղետալի տեսարանների առաջ մեր աչքերը չեն խոնավանում:

Նման աղետալի տեսարանի մեկ ուրիշ անգամ էլ եմ հանդիպել. երբ դուրս էինք գալիս Հավզայից[24], հանդիպեցինք գաղթականների մի քարավանի: Երկանիվ սայլեր լցված այդ խեղճ մարդիկ տեղափոխվում էին ժանդարմների՝ ատրճանակի պես շառաչող մտրակների ուղեկցությամբ:

Մի պատանի, սարսափելի նյարդային ջղաձգությունների մեջ ցնցվելով, իրեն սայլից ցած նետեց: Այդ անկումն այնքան անսպասելի եղավ, որ սայլում գտնվող ծնողները չկարողացան պահել իրենց տուժած որդուն:

Ժանդարմը մոտեցավ, մտրակով ուշքի բերեց երեխային և սայլը նետեց: Մի փոքր անց մեկ ուրիշ ջղաձգություն նույն անկմամբ և նույն ՙդարմանով՚ ավարտվեց: Այնժամ նայեցի այդ սգավոր քարավանին, որ մոտենում էր՝ փոշու ամպ տարածելով ընդարձակ դաշտերի վրա,  և այն տղայի հորն ու մորը. չէին լալիս, քանի որ համակերպվել էին վշտին:

…Այս արցունքները պետք է այն ժամանակ թափված լինեին. այդ դեպքում այսօր ո՜չ այս դատարանը կստեղծվեր, ո՜չ էլ երկիրն այս վիճակին կհասներ:

Զգացմունքային եմ գրում, քանի որ թե՜ ես, թե՜ նա մարդ ենք՚[25]:

Պետք է նշել, որ հայոց կոտորածների խնդիրը նաև սուր վիճաբանությունների առիթ էր դառնում օսմանյան տարբեր օրաթերթերի միջև:

Ալեմդարի խմբագրի հոդվածներից տեղեկանում ենք, որ սույն խնդրի առնչությամբ գրավոր վիճաբանությունն էր սկսվել ՙՀադիսաթ՚ (ՙԻրադարձություններ՚) և ՙԱլեմդար՚ օրաթերթերի միջև: Այդ կապակցությամբ Րեֆի Ջևադը ՙԱլեմդարի՚ 1919 թվականի ապրիլի 10-ի համարում տպագրված ՙԻ՞նչ ենք ասում, ի՞նչ ենք ուզում՚ հոդվածում գրում էր. ՙՏեղահանության և կոտորածների դատավարությանն առնչվող վերջին զարգացումներից հետո վերսկսվեցին այն վիճաբանությունները, որոնց տեղիք էր տվել ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության կործանումը: Նույնիսկ բավականին կրքոտ վիճաբանություն ծավալվեց ՙՀադիսաթի՚ և մեր օրաթերթի միջև: Վիճաբանության ընթացքում Սուլեյման Նազիֆ բեյէֆենդին[26], մեզ մի փոքր անդրադառնալուց հետո, խնդիրը դիտարկել էր կրոնական տեսանկյունից: Երեկվա մեր հոդվածում մեկ տողով պատասխանել էինք ՙՀադիսաթի՚՝ մեզ ուղղված աննշան քննադատությանը[27]:

Այն հանգամանքը, որ երեկ թերթերի մեծ մասն անդրադարձել էր այդ խնդրին, մեզ կրկին հրավիրում է այդ թեմային:

Եթե մինչև այժմ չենք կարողացել բացատրել մեր մտքերը, մեկ անգամ էլ դրանք կկրկենք, և տեսնելով, որ խնդրին անդրադարձել ենք հիմնավորապես` կընդունեն մեր իրավացիությունը՚[28]:

Այնուհետև ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը, կասկածի տակ առնելով կոտորածների՝ փոխադարձ լինելու մասին վարկածը, շեշտում էր, որ հայոց կոտորածները տեսել էր սեփական աչքերով և գրում էր որպես ականատես. ՙԿրկին օրակարգում է տեղահանության և կոտորածների խնդիրը: Ասվում է՝ այն փոխադարձ է եղել: Մեր առարկությունը վերաբերում է նաև փոխադարձ եղած լինելուն:

Ասում են, իբր հայերը բռնարարքներ են գործադրել խաղաղ բնակիչների հանդեպ: Գրում ենք՝ ասում են, իբր, քանի որ նրանց արածը չենք տեսել մեր սեփական աչքերով: Այնինչ հայերի հանդեպ կատարված բռնությունները տեսել ենք անձամբ: Քանի որ դրանք տեսել ենք մեր սեփական աչքերով, բնականաբար, այդ դեպքերն առավել խորը տպավորություն են թողել մեր վրա՚[29]:

Խմբագիրը սույն հոդվածում ևս շեշտում էր ոճրագործներին ըստ արժանվույն պատժելու անհրաժեշտությունը. ՙԸնդամենը արդարություն ենք պահանջում մեր հոդվածներով: Արդարություն ասելով՝ ի նկատի ունենք բռնությանը համարժեք պատիժ՚[30]:

ՙ…Այսօր քաղաքակիրթ աշխարհն ու մարդկությունը չեն կարող անտարբեր մնալ պատռված աղիքների, հանված աչքերի, ջնջխված ուղեղների հանդեպ:

Չի կարելի մեծ հայրենասեր համարել այդ ողբերգական տեսարանների հեղինակներին: Միակ բանը, որ պարտավոր ենք անել, մի ողջ ժողովրդի դեպի բնաջնջում տարած մարդասպաններին պատժելն է:

…Մեր ցանկությունն է, որ դատարանը կոտորածների խնդիրն առավել հիմնավոր ու համակողմանի քննի  և գործին սկզբունքային մոտեցում ցուցաբերի:

Այնժամ ամբոջ աշխարհին կապացուցենք մեր անկողմնակալությունը և պատվով կատարած կլինենք մեզնից հասանելիքը ՚[31]:

ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը օրաթերթի՝ 1919 թվականի ապրիլի 11-ի համարում հրապարակված ՙԾայրահեղություն արդարության մեջ. ձերբակալություններ, ազատ արձակումներ՚ հոդվածում իր տարակուսանքն էր արտահայտում այն փաստի կապակցությամբ, որ կոտորածների մեղադրանքով ձերբակալված անձանց մեծամասնությունն ազատ էր արձակվել, և ընգծում, որ իր կարծիքով՝ յուրաքանչյուր իթթիհատական մեղսակից էր եղել այդ ոճիրներին. ՙՎերջերս բազմաթիվ կալանավորներ բերվեցին վիլայեթներից: Նրանց շարքերում մեծ էր նաև այն անձանց թիվը, որոնք առնչվել էին ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցությանը:

Մեծ զարմանքով տեսանք, որ այդ մարդիկ հաջորդ օրն իսկ ազատ արձակվեցին: Բնականաբար, այդ ձերբակալությունները չէին կատարվել որևէ վիլայեթի պաշտոնյայի անձնական քմահաճույքով: Դրանք, անշուշտ, կատարվել էին՝ ավելի իրավասու պաշտոնյայից ստացված հրահանգի հիման վրա: Այդ ձերբակալված անձանց մեծ մասը հայտնի է որպես ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցությանը հարող: Այդ դեպքում ինչու՞ ազատ արձակվեցին: Այստեղ հարց է ծագում. արդյո՞ք յուրաքանչյուր իթթիհատական պետք է կալանավորվի: Այդ հարցին անվարան կերպով հետևյալ պատասխանն ենք տալու՝ այո՜, յուրաքանչյուր իթթիհատական պետք է ձերբակալվի՚[32]:

Նույն հոդվածում ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը, ի նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ հայոց կոտորածները կրել էին ոչ թե մասնակի, այլ համատարած բնույթ, առաջարկում էր այդ գործով կազմակերպել ընդհանուր դատավարություն, որը կանցներ Օսմանյան կայսրության տարբեր հպատակներից բաղկացած հանձնաժողովի հսկողության ներքո. ՙԸստ էության, քանի որ հանցագործները հիմնականում մեղսակից են եղել միմյանց, ապա առանձին-առանձին դատական պրոցեսների կազմակերպումն ավելորդ հոգս է:

Կարելի է նույն հանցագործության համար մեղավորներին միասին դատել, (Օսմանյան կայսրության-Մ.Ա.) տարբեր հպատակներից կազմել հանձնաժողով, և հանձնաժողովի ՙմեղավոր է՚ կամ թե ՙմեղավոր չէ՚ խոսքերից հետո անմիջապես դատավճիռ կայացնել:

Այդ կերպ լիովին բավարարված կլինի թե՜ եվրոպական և թե՜ օսմանյան հասարակայնությունը՚[33]:

Րեֆի Ջևադն իր այս հոդվածն ավարտում էր հետևյալ խոսքերով. ՙԵթե ծայրահեղությունների մեջ ընկնելու լինենք, այդ չափազանցությունը ցուցաբերենք այս խեղճ հայրենիքը կորստյան մատնած անձանց պատժելու գործում:

Եվ թե՝ արագ կերպով՚[34]:

Այսպիսով, ՙԱլեմդար՚ օրաթերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ Ուլունայի հոդվածաշարում բերված վկայությունները մեկ անգամ ևս ապացուցում են, որ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում հայ ազգի դեմ ուղղված գործողությունները՝ հալածանքներն ու կոտորածները, կանխամտածվել, նախապատրաստվել և հրահանգվել են իթթիհատական կառավարության կողմից, դրանք կրել են ոչ թե տեղական կամ մասնակի, այլ համատարած բնույթ: Րեֆի Ջևադն իր հոդվածներում շեշտում էր երիտթուրքական կառավարության՝ հայ ազգին մինչև վերջին շունչը բնաջնջելու մտադրությունը, ընդգծում՝ հայ ազգի կործանումը, մտահղացողի ու իրականացնողի միասնական լինելը, կարևորում՝ Հայոց ցեղասպանության գլխավոր պատասխանատուներին՝ հեղինակներին, անմիջապես պատժելու անհրաժեշտությունը: Թուրք մտավորականը գրում էր, որ զանգվածային կոտորածներն ապացույցների կարիք չէին զգում. դրանք այն հանցագործություններն էին, որոնք և՜ հայտնի էին, և՜ ապացուցված, և՜ հաստատված: Րեֆի Ջևադն ափսոսանքով էր գրում, որ հայոց տեղահաննությունն ու կոտորածները քննելու և դատապարտելու շարժառիթ էր հանդիսացել ոչ թե արդարամտությունը, մի ամբողջ ազգի բնաջնջման ցավը, այլ ընդամենը՝ Եվրոպայի աչքում արդարադատ երևալու ցանկությունը: ՙԱլեմդար՚ օրաթերթի խմբագիրը մատնանշում էր քաղաքակրթված հայ ազգի՝ Օսմանյան կայսրության զարգացմանը բերած նպաստը, Հայոց ցեղասպանության պատճառներից մեկը՝ հայ ժողովրդի ունեցվածքը կողոպտելու և յուրացնելու ցանկությունը: Րեֆի Ջևադ Ուլունայը նաև կասկածում էր կոտորածների երկկողմանի լինելը, գրում, որ հայ ազգի ողբերգությունը տեսել էր անձամբ: Քանի որ Րեֆի Ջևադը, մտավորական լինելով հանդերձ, նաև հայոց կոտորածների անմիջական ականատեսն էր, նրա վկայությունները կրկնակի արժեք են ձեռք բերում:

Եվ հենց իր՝ ՙԱլեմդար՚ օրաթերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ Ուլունայի խոսքերով ասած՝ եթե անգամ վերոնշյալ վկայությունները չարձանագրվեցին էլ թուրքական ռազմական արտակարգ ատյանի կողմից, դրանք արձանագրեց պատմությունը:

Վերը շարադրվածը փաստում է, որ թուրքական մամուլի որոշ օրգաններ, դեռևս 1919 թվականին անդրադառնալով հայոց զանգվածային կոտորածների խնդրին, անվիճելի էին համարում դրանք` որպես իրողություն: Դեռ ավելին, ՙԱլեմդարը՚ լայնորեն լուսաբանել է հայոց տեղահանության և կոտորածների հարցը և գտել, որ արդարացի կլիներ երիտթուրքական ամբողջ կուսակցությանը և, մասնավորապես, նրա պարագլուխներին պատասխանատվության ենթարկելը: Այս համատեքստում պատահական չէ ՙԱլեմդարի՚ և նմանատիպ օրաթերթերի մասնակի վերացումը թուրքական գրադարաններից և արխիվներից: Պահպանված հատուկենտ օրինակները չեն տրամադրվում ուսումնասիրողներին:

Հայ պատմաբանների առաջնահերթ խնդիրն է օսմանյան մամուլի այդ օրինակների հայտնաբերումը և հրապարակումը: Մեր հոդվածը մի փորձ է այդ ուղղությամբ:

 *Բանբեր Հայաստանի արխիվների, թիվ 1 (107), 2006թ.

*Դրօշակ,  թիվ 1 (1604), 2009թ.

 Հոդվածը նշված աղբյուրներում տպագրվել է  ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԸ ՀԱՎԱՍՏՈՂ ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ՕՍՄԱՆՅԱՆ ՙԱԼԵՄԴԱՐ՚ ՕՐԱԹԵՐԹՈՒՄ (1919 թ.) վերնագրով – հեղինակ

---

[1]Տե’ս Taner Akçam, Insan hakları ve Ermeni sorunu, Imge kitabevi yayınları, 2002, s.397.

 [2] Գրիկերը (Գրիգոր Կերկերյան) ՙԱլեմդար՚ օրաթերթը բնորոշում է որպես կիսապաշտոն օրաթերթ, Բարձր Դռան և սուլթանական պալատի բանբեր: Տե’ս Գրիկէր, Եոզղատի հայասպանութեան վավերագրական պատմութիւնը, Նիու Եորք, 1980, էջ 12:

[3]  Meydan Larousse Büyük Luğat ve ansiklopedi, birinci cilt, Istanbul, 1985 s.296.

[4] Րեֆի Ջևադը ծնվել է 1890 թվականին Դամասկոսում: Հայրը` Ալի Մուհիդդին փաշան, եղել էր Անկարայի նահանգապետը: Րեֆի Ջևադը 1909 թվականին Գալաթասարայի լիցեյն ավարտելուն պես աշխատանքի է անցնում ՙԹանին՚ (ՙԱրձագանք՚) և ՙԻքդամ՚ (ՙԱռաջընթաց՚) օրաթերթերում: 1912 թվականին հիմնում է ՙԱլեմդար՚ օրաթերթը: Իր քաղաքական հայացքների պատճառով իթթիհատականների կողմից աքսորվում է Սինոպ, Չորում և Կոնիա: Ստամբուլ վերադառնալուց անմիջապես հետո վերսկսում է ՙԱլեմդարի՚ հրատարակումը: Քեմալական շարժման դեմ հոդվածներ գրելու պատճառով 1922 թվականին, այս անգամ քեմալականների կողմից, արտաքսվում է երկրից: 1938 թվականին համաներում ստանալով` վերադառնում է Թուրքիա: 1953-1968 թվականներին թղթակցել է ՙՅենի սաբահ՚ (ՙՆոր առավոտ՚) և ՙՄիլլիյեթ՚ (ՙԱզգություն՚) օրաթերթերին: Րեֆի Ջևադը նաև մի քանի գեղարվեստական ստեղծագործությունների, այդ թվում՝ վեպերի հեղինակ է (ՙԱվերակների մեջ՚, ՙՕրացույցով կանխատեսված փոթորիկներ՚, ՙԼեռների արքան՚, ՙՄեկ ուրիշ աշխարհ՚ և այլն): Տե’ս նշվ. աշխ. , on ikinci cilt, Istanbul, 1985, s. 418.

 [5]  Refi Cevad, Tehcir ve taktil münasebetiyle, Alemdar, 14 subat, 1919.

 [6] Նույն տեղում:

[7] Խոսքը վերաբերում է Յոզղատի դատավարությանը:

[8] Refi Cevad, նշվ. աշխ.:

[9] Refi Cevad, Arabanın beygirleri nasıl imiş?, Alemdar, 20 şubat, 1919.

[10] Նույն տեղում:

[11] Մահմուդ Շեֆքեթ փաշա-սադրազամ (վարչապետ) երիտթուրքերի ժամանակաշրջանում , սպանվել է 1913 թվականին:

[12] Նույն տեղում:

[13] 1919-1920 թվականներին թուրքական ռազմական արտակարգ ատյանները  քննել են հայոց տեղահանությանը և կոտորածներին վերաբերող 29 տարբեր դատական գործեր: Այդ մասին տե’ս` Taner Akçam, Ermeni tabusu  aralanırken diyalogtan başka çözüm var mı?, Istanbul, 2002, s.87-92.

[14] Refi Cevad, Tehcir ve taktil muhakemeleri, Alemdar, 28 mart, 1919.

[15] Նույն տեղում:

[16] Նույն տեղում:

[17]Փաստորեն, ՙԱլեմդարի՚ խմբագիրը  տեղյակ էր, որ ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության գաղափարախոս Բեհաեդդին Շաքիրն էր հատուկ կամակերպությունը հիմնականում բանտերից ազատված հանցագործներով կազմելու գաղափարի հեղինակը: (Տե’ս Մէվլան Զատէ Րիֆաթ, Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը եւ իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրները, Պէյրութ, 1968, էջ 113-118 ):

[18]  Refi Cevad, Bir müdafaa karşısında…, Alemdar, 9 nisan, 1919.

 [19] Րեֆի Ջևադը պատերազմի տարիներին Չորում էր աքսորվել իթթիհատականների կողմից:

 [20] Refi Cevad, Cevahirciyan efendinin sözleri, Alemdar, 23 mart, 1919.

 [21] Նույն տեղում:

[22] Նույն տեղում:

[23] Մեհմեդ Քեմալը, կայսերական քրեական օրենսգրքի 170-րդ և 171-րդ հոդվածների հիման վրա, դատապարտվեց մահվան: (Այդ մասին տե’ս Աւետիս Փափազեան, Հայերի ցեղասպանութիւնը ըստ երիտթուրքերի դատավարութեան փաստաթղթերի, Լոս Անճելես, 2005, էջ235): Մահապատիժն ի կատար ածվեց 1919 թվականի ապրիլի 10-ին Ստամբուլի Սուլթան Բայազետ հրապարակում: (Տե’ս  Bilâl Şimşir, Malta sürgünleri, Bilgi yayınları, 1985, s.75).

 [24] Հավզա-գյուղ Սամսոնի հարավ-արևմուտքում:

[25]  Refi Cevad, Bir müdafaa karşısında…, Alemdar, 28 mart, 1919.

 [26] Սուլեյման Նազիֆ (1870-1927)-թուրք գրող,լրագրող և պետական գործիչ: Եղել է Բասրայի (1910), Տրապիզոնի (1911), Մոսուլի (1913) և Բաղդադի (1914) նահանգապետը: Ստամբուլում թղթակցել է ՙՀալք՚ (ՙԺողովուրդ՚), ՙԻլերի՚ (ՙԱռաջ՚) և ՙՀադիսաթ՚ (ՙԻրադարձություններ ՚) օրաթերթերին: (Տե’ս www.diyarbekir.com/kulturvesanat/UNLULER.ASP) :

[27] Րեֆի Ջևադը նախորդ օրը հրապարակված ՙ Ի պատասխան մի պաշտպանության՚ հոդվածն ավարտում էր Սուլեյման Նազիֆին ուղղված հետևյալ խոսքերով. ՙՄահմեդական մեծ կրոնը չի խրախուսում սպանությունը՚: (Տե’ս Refi Cevad, Bir müdafaa karşısında…, Alemdar, 28 mart, 1919):

[28] Refi Cevad, Ne diyoruz? Ne istiyoruz ?,  Alemdar, 10 nisan, 1919.

 [29] Նույն տեղում:

[30] Նույն տեղում:

[31] Նույն տեղում:

[32] Refi Cevad, Adalette ifrat! Tevkifler, tahliyeler, Alemdar, 11 nisan, 1919.

 [33] Նույն տեղում:

[34] Նույն տեղում: