ՄԻՍԱՔ ՔԵԼԵՇՅԱՆԻ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐԸ ԹՈՒՐՔԱՑԱԾ ՀԱՅ ՈՐԲԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

«Արմինյն միրոր սփեքթեյթր» շաբաթաթերթի ապրիլքսանչորսյան բացառիկ համարից ստորեւ թարգմանաբար ներկայացնում ենք վերոնշյալ վերնագրով Նորա Բարսեղյանի հոդվածը:

Հայոց ցեղասպանության անմիջական հետեւանքով մահացան ավելի քան մեկ միլիոն հայեր, որոնք կամ սպանվեցին, կամ դանդաղ տանջանքների ենթարկվեցին, կամ էլ ստիպված եղան տարագրվել դեպի անապատները, այսինքնՙ դեպի ստույգ մահ: Միայն բախտավորներին հաջողվեց հասնել Սիրիա կամ Սիրիայի ֆրանսիական մանդատը, որը հետագայում դարձավ Լիբանան:

Տեղահանվածներից ոմանք հասան Կիլիկիա, սկսելու, իրենց կարծիքով, նոր կյանք: Սակայն Բեյրութից ոչ հեռու գտնվող Այնտուրա փոքրիկ գյուղում հայ որբերին թուրքացնելու մի նոր ծրագիր էր սկսել գործել: Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող լուսանկարների անխոնջ հավաքորդ Միսաք Քելեշյանը վերջերս հայտնաբերել է դավանափոխ անելու այդ «կառույցը»: Մի քանի ամիս առաջ կարդում էի Բեյրութի ամերիկյան համալսարանի պրեզիդենտ Ստենլի Քերի «Մարաշի առյուծները» գիրքը, որտեղ նկարագրված են հեղինակի անձնական փորձառությունները Նիըր Իսթ Ռիլիֆ (Մերձավոր Արեւելքի օժանդակության) կազմակերպության հետ 1919-22 թվերին: Գրքում հանկարծ մի ցնցող լուսանկար գրավեց ուշադրությունս հետեւյալ մակագրությամբ. «Ջեմալ փաշան Այնտուրայի (Լիբանան) ֆրանսիական քոլեջի աստիճանների վրա: Ջեմալ փաշան այդ քոլեջի շենքում հայ երեխաների համար որբանոց էր բացել, որի տնօրեն էր նշանակել Հալիդե Էդիպին» [1], գրում է Քելեշյանը եւ շարունակում. «2005 թվի դեկտեմբերի 8-ին ես այցելեցի այդ Այնտուրա կոչված ավանը եւ գտա լուսանկարում պատկերված ֆրանսիական քոլեջը: Պարզվեցՙ հայտնի քոլեջ է, հիմնված ճիզվիտ (1657-1783) եւ Լազարյան (Սբ Ղազարի) միաբանության (1783-1834 թթ.) հոգեւորականների կողմից: Հանդիպեցի քոլեջի տնօրենինՙ հայր Ժան Սֆեյրին եւ լուսանկարը նրան ցույց տալուց հետո խնդրեցի թույլ տալ քոլեջի արխիվներում հավելյալ տեղեկություններ որոնել եւ բացահայտել ամբողջ պատմությունը: Լուսանկարը նրան էլ զարմացրեց, եւ նա արխիվի աշխատակցին խնդրեց օգնել ինձ:

Ժան Սեբաստիան Արհանը ֆրանսիացի էր, Լիբանան էր եկել 43 տարի առաջ եւ ժամանման օրվանից աշխատել էր քոլեջի արխիվում: Նպատակս բացատրելուց հետո զարմացա, որ նա ոչ միայն քաջատեղյակ էր քոլեջի այդ շրջանի պատմությանը, այլեւ այդ շրջանին վերաբերյալ բոլոր նյութերը առանձնացրել էր հատուկ մի թղթապանակում, որն էլ հանձնեց ինձ»:

Ըստ Քելեշյանի, լուսանկարի ամենակարեւոր բացահայտումը Ջեմալ փաշայի եւ Հալիդե խանումի ներկայությունն է հայ որբերի կողքին: Հալիդե խանումը (Հալիդե Էդիպ Ադիվար, 1884-1964) եղել է Թուրքիայում իր ժամանակի ֆեմինիստական շարժման հայտնի ակտիվիստ: Հաճախել է (1901-ին) կանանց ամերիկյան քոլեջը եւ ճանաչված է եղել որպես վիպագիր: Նրա գրքերում քննադատության է ենթարկվել կանանց ցածր սոցիալական վիճակը Թուրքիայում: Հատկանշական է նրա առաջինՙ «Սեւիյե Թալիփ» վեպըՙ հրատարակված 1909-ին: Հալիդեի առաջին ամուսինը եղել է Սալիհ Զեքին: Հետո նա ամուսնացել է դոկտ. Ադնան Ադիվարի հետ (1917 թ.): Ծառայել է Թուրքիայի ազգայնական զինվորականության շարքերում որպես սերժանտ: Ապրել է Մեծ Բրիտանիայում եւ Ֆրանսիայում: Հանդիպել է Գանդիին, իսկ Մ. Նահանգներում իր շրջագայության ժամանակՙ ամերիկացի հայտնի ֆեմինիստների հետ: Սիրահարված է եղել Քեմալ Աթաթուրքին, բայց վերջինս նրան մերժել է: Հալիդեն աջակցել է այն փաշաներին, ովքեր ծրագրել, կազմակերպել եւ իրականացրել են հայերի ցեղասպանությունը, իսկ հետագայում կարեւոր դեր է խաղացել ողջ մնացած որբերին թուրքացնելու գործումՙ Նիգար խանումի ընկերակցությամբ: 1950-54 թվերին եղել է թուրքական խորհրդարանի անդամ: Օսմանյան կայսրությունը 1914-ի հոկտեմբերի 29-ին պատերազմ էր հայտարարել Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ռուսաստանի դեմՙ դրանով իսկ անվավեր հռչակելով մեծ տերությունների հետ 1861-ին (հունիսի 9-ին) կնքված այն պայմանագիրը, որով հատուկ կարգավիճակ էր շնորհվում Լեռնալիբանանի (Ջաբալ Լուբնան) տարածքին (6500 կմ2 տարածություն, 930 բնակավայր, շուրջ 400 հազար բնակչություն եւ Ջունիի շրջանում դեպի ծով մի նեղ ելք): Լիբանանի վերջին քրիստոնյա կառավարիչ Հովհաննես փաշա Գույումջյանին (1913-15) փոխարինելու էր եկել Ալի Մունիֆ բեյը, որի իշխանության օրոք տարածաշրջանը մատնվեց սովի, ահաբեկչությունների եւ քաղաքական բռնությունների:

«1915 թվականի վերջերին Ջունիի կայմակամը (շրջանային կառավարիչը) Այնտուրայի քոլեջի պատասխանատուներին հայտնում է, որ դպրոցը պետք է փակվի: Հոգեւորականներին ստիպում են այլ վանքեր տեղափոխվել»: Ոմանք գնում են Անատոլիա եւ Ուրֆա, իսկ մի քանի ծեր եւ ճանապարհորդելու ի վիճակի չեղողներ մնում են Այնտուրայում: Լազարյանների հեռանալուց հետո քոլեջը վերածվում է որբանոցի հայ, թուրք եւ քուրդ երեխաների համար: 1915-ին այնտեղ ապաստան են գտել 800 որբեր: Երեսուն զինվորականներ հսկել են կառույցը: 10 հոգուց կազմված անձնակազմըՙ տնօրեն Նեբիհ բեյի գլխավորությամբ սկսել է հայ երեխաներին թուրքացնելու գործընթացը: Տղաներին թլփատել են, մահմեդականացրել եւ արաբական կամ թուրքական անուններ տվել նրանցՙ պահպանելով նախնական անունների սկզբնատառերը»:

Թուրքական չորրորդ բանակի հրամանատար Ջեմալ փաշան 1916-ին այցելել է որբանոցը: Իմանալով այցի մասին, Նեբիհ բեյը կարգադրել է Սբ Հովսեփի եւ Հայր Սալիեժեի արձանները հանել շենքի մուտքամասից: Ջեմալ փաշան ժամանել է Հալիդե Ադիվարի հետ եւ հայտարարել, որ վերջինս տնօրենի պաշտոնում փոխարինելու է Նեբիհ բեյին: Հալիդեն նաեւ պատասխանատու է նշանակվել Բեյրութի «Քույր Նազարեթ» դպրոցի, որը փակվել է 1917-ին: Ջեմալ փաշայի հետ 3-15 տարեկան 400 նոր որբեր են եկել Այնտուրա: Նրանց ուղեկցել են թուրք ազնվական ընտանիքներից 15 երիտասարդ կանայք, որոնք միացել են աշխատակազմինՙ ձուլման ենթարկելու հայ որբերին:

Մինչ Բեյրութի եւ Լիբանանի այլ մասերում սովը համատարած բնույթ էր կրում, ալյուրը, կովերն ու ոչխարները առատ էին Այնտուրայում: Նպատակը առողջ ու լավ սնված նորՙ «թուրքացած» երեխաներ ունենալն էր:

Որբանոցում ուսուցումը թուրքերենով է կատարվել: Մեծերին սովորեցրել են արհեստներՙ ատաղձագործություն, կոշկակարություն եւ այլն: Մոլլան հինգ անգամ օրական աղոթքի է հրավիրել երեխաներին, իսկ երեկոյան նվագախումբը «Երկար ապրի Ջեմալ փաշան» է նվագել:

1916-ի ամռանը, մինչ օսմանյան բանակը կորուստներ էր կրում Պաղեստինում եւ Բալկանյան պատերազմում, բորոտություն է տարածվել որբանոցում, որի հետեւանքով Հալիդե Ադիվարը, Լութֆի բեյն ու Ռաշիդ բեյը լքել են դպրոցը: Որբանոցում սկիզբ են առել քաոսն ու երեխաների միջեւ արյունալի կռիվները: Այդ ժամանակ որբանոցի 1200 երեխաներից հազարը հայեր էին, մնացածըՙ թուրքեր եւ քրդեր: Հայ երեխաները պատառաքաղներ եւ այլ սուր իրեր են պահել իրենց մոտՙ պաշտպանվելու համար: Երբ օսմանցիները նահանջել են, եւ բրիտանացիներն ու ֆրանսիացիներն են եկել հոգեւորականների հետ, դպրոցում քաոսային վիճակ են հայտնաբերել: Լազարյան միաբանության անդամներից մեկը Բեյրութի ամերիկյան համալսարանից օժանդակություն է խնդրել: Բայարդ Դոջ անունով մի աշխատակից Ամերիկյան կարմիր խաչի միջոցով անմիջապես սնունդ է ուղարկել որբանոց:

1918-ի հոկտեմբերի 1-ին թուրքական բանակը հեռացել է Լիբանանից: Հոկտեմբերի 7-ին հայր Սարլուն վերադարձել է Այնտուրա եւ իրավիճակը քննելով կարգադրել է թուրք եւ քուրդ որբերին տեղափոխել Դամասկոս: Այնուհետեւ հայ որբերին հավաքելով սկսել է բացատրել, որ իրենց թուրքացման գործընթացն ավարտված է, եւ այսուհետեւ նրանք պետք է փորձեն վերականգնել իրենց հայկական անունները: Սուրբ Հովսեփի արձանը վերականգնվել է իր տեղում, եւ ֆրանսիական դրոշն է սկսել ծածանվել: Բայց հայր Սարլուն գիտակցել է, որ իր հնարավորությունները սահմանափակ են, եւ դիմել է Բայարդ Դոջին ու Ամերիկյան կարմիր խաչինՙ օժանդակելու դպրոցին:

Տնօրեն է նշանակվել պարոն Քրոուֆորդը: Հայ դասատուներ աշխատանքի են նշանակվել, ուսուցումը կատարվել է հայերենով եւ անգլերենով: Հետագայում «Նիըր իսթ Ռիլիֆն» է ստանձնել որբանոցի խնամակալությունը, մինչեւ 1919-ի աշունը, երբ արական սեռի 470 որբերին ուղարկել են Հալեպ, իսկ իգական սեռի 200 որբերինՙ Լիբանանի Ղազիր ավանում գտնվող Հայկական որբանոցը:

Թուրքերի իշխանության տակ գտնվելու ժամանակահատվածում 300 հայ որբեր են մահացել տիֆից եւ սանիտարական վատ պայմաններից: Նրանց թաղել են (1916-ին) դպրոցի բակում: Երբ 1993-ին դպրոցի նոր ղեկավարությունը որոշել է նոր մասնաշենք կառուցել այդ բակում, շինարարները հողը փորելիս հայտնաբերել են մարդկային մարմնի մասունքներ, որոնք միասնաբար տեղափոխվել եւ վերաթաղվել են Այնտուրայում հոգեւորականների համար նախատեսված գերեզմանատանը:

Միսաք Քելեշյանը, որ Անգլիայում է ստացել իր ինժեներ-էլեկտրիկի մասնագիտությունը եւ 11 տարի է, ինչ ապրում եւ աշխատում է Ուոթերթաունում, ներկայումս «Սիլիկոն վելի գրուպի» ներկայացուցիչն է Մերձավոր Արեւելքում: Նա ՌԱԿ եւ Թեքեյան մշակութային միության Լիբանանի մասնաճյուղի անդամ է: Կինը Մայդան (Քելեշյան) եղել է Մ. Նահանգների եւ Կանադայի ԹՄՄ-ի գործադիր քարտուղարը:

Շրջելով որբանոցումՙ Միսաքը շատ ծանոթ մի անկյուն է նկատել: Հետագայում տանը իր լուսանկարների մեջ հայտնաբերել է այդ նույն անկյունը, որտեղ մի հայ որբ է նկարված եղել: Հիշել է, որ լուսանկարի բնօրինակը գտնվում է Անթիլիասի կաթողիկոսարանումՙ Մարիա Յակոբսենի (1882-1960) փաստաթղթերի հատուկ թղթապանակում: «Հիմա առավել մեծ նշանակություն ունի այդ լուսանկարը ինձ համար», եզրափակում է նա իր հուշերը: «Առեղծվածի մի մասնիկ եւս բացահայտված էՙ թուրքականացումը որբերի, որը շարունակությունն էր մեր ժողովրդին պատուհասած աննկարագրելի ողբերգության»:

(1) Այս մասին գրել է նաեւ անգլիական «Ինդիփենդենտ» թերթի ճանաչված լրագրող Ռոբերտ Ֆիսքը իր «Հայերի ցեղասպանության կենդանի ապացույցը» հոդվածում, որը թարգմանաբար լույս է տեսել «Ազգի» մարտի 19-ի համարում: Նաեւ «Ցեղասպանության որբերը» վերնագրով 18 րոպեանոց վավերագրական ֆիլմ (ռեժիսորՙ Պարետ Մարոնյան) է ցուցադրվել «Հոլիվուդ Ֆլորիդայում» Մեծ եղեռնի 95-րդ տարելիցի միջոցառումների շրջանակներում: Այս մասին «Ազգը» գրել է 2010-ի մայիսի 11-ի համարում:

 Թարգմ. Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆ

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ թիվ 100, 02-06-2010