Հայ արծաթագործ վարպետները

«Վանում արծաթագործությամբ և ոսկերչությամբ զբաղվող ոսկերիչների մի մասը կրոնավոր էր, մի մասն էլ` հասարակ մարդիկ: Վարպետներն աշխատում էին Վասպուրականում գտնվող վանքերի շուրջ տարածված արհեստանոցներում: Բացի այդ` կային շրջիկ ոսկերիչներ, ովքեր, գյուղ առ գյուղ շրջելով, բազմաթիվ հաճախորդներ էին գրավում»:  

Ջելալ Ուսթերի գրքի մասին

Որոշ ժամանակ առաջ Արաս հրատարակչության  հրատարակած «Հայ արծաթագործ վարպետները» գիրքը աննախադեպ աղբյուր է` մեր երկրում հայ վարպետների հետ գրեթե նույնացած արծաթագործության մասին: Այդ արժեքավոր ուսումնասիրությունը կատարած Օսեփ Թոքաթը թեև մասնագիտությամբ արվեստի պատմաբան չէ, բայց արծաթի հանդեպ ունեցած խորը սերը նրան ուղղորդել է դեպի այս բնագավառում հայերի` շատ հին ժամանակներ հասնող վարպետությունը, այլ կերպ ասած` հայ արծաթագործության մեծ ժառանգությունը ուսումնասիրելուն:

Թոքաթի Քըղի գավառի Ճերմակ գյուղում ծնված, իսկ 1986 թ. Լոս Անջելես տեղափոխված Օսեփ Թոքաթը երբ սկսեց ուսումնասիրել արծաթագործությունը, նախ միտքը եկավ Վան քաղաքը, որն առանձնահատուկ տեղ է գրավում այս առումով` մոռացության չմատնելով նաև այդ ժառանգությունը կազմող Ստամբուլի, Կեսարիայի, Իզմիրի, Իզմիթի, Տրապիզոնի, Էրզրումի, Դիարբեքիրի պես կարևոր կենտրոնները:

Հատորներից բաղկացած, մեծադիր և գունավոր

«Հայ արծաթագործ վարպետները» գիրքը ներառում է ոչ միայն Վանի և շրջակա բնակավայրերի ավանդական հայ արծաթագործությունը, այլև՝ Թուրքիայի սահմաններից դուրս վանեցի վարպետների հեղինակած աշխատանքները:

Այն հանգամանքը, որ Օսեփ Թոքաթի գիրքը, որում ներկայացված են հայ արծաթագործների` հնուց մինչև մեր օրերը հասնող ամենակատարյալ նմուշները, տպագրվել է մեծադիր, գունավոր և հատորներով, ապահովում է, որ այդ նրբագեղ արվեստը մեզ ներկայանա իր ողջ գեղեցկությամբ ու մանրամասներով:

8-րդ դարում Կիլիկիայում ստեղծված և արծաթով ու ոսկով պատված խորանի խաչը, վանեցի վարպետ Կարապետ Հայրապետյանի ձեռքի աշխատանքը հանդիսացող, 1883 թ. արծաթից և պղնձից պատրաստված, կիսաթանկարժեք քարերով պատված սուրբ ձիթամանը, մեկ այլ հայ վարպետի ձեռքի գործը եղող և 19-րդ դարի կովկասյան մեթոդով պատրաստված սևանախշ արծաթե գոտին, վարպետ Հայկ Կարապետյանի պատրաստված և Սասունցի Դավթի պատկերը կրող սևանախշ արծաթե ծխախոտատուփը, «Ձուկը և ձկնորսությունը Թուրքիայում» գրքի հեղինակ Գարեգին Դևեջիյանի ընտանիքին պատկանող և հայկական վանքերը պատկերող սևանախշ արծաթե գինու գավաթները և բազմաթիվ այլ իրեր հայկական արվեստի տարբեր դպրոցների բոլոր ավանդույթներն արտացոլող Վանի արծաթագործության նմուշներ են:

Հմուտ վարպետները

Օսեփ Թոքաթը շեշտում է, որ իրականում արծաթագործությունը պետք է դիտվի որպես ոսկերչության ճյուղերից մեկը, սակայն բազում վանեցի ոսկերիչներ առավելապես նախապտվություն են տվել արծաթե գործերին:

Ոսկե և արծաթե գործերը Վանում, հմուտ վարպետների ձեռքով բոլոր մյուս արհեստներին գերազանցելով, հասել են կատարյալ մակարդակի, դարձել անթերի արվեստ. «19-րդ դարի երկրորդ կեսին Վանում կային 120 ոսկերչական և արծաթագործական խանութ-արհեստանոցներ: Այդ արհեստանոցներում ստեղծվում էին զանզան ծխամորճներ, տուփեր, գավաթներ, հերակալներ, խոհանոցային իրեր, մատնոցներ, թեյի մաղեր, գոտիներ, գրասեղանի իրեր,  գրիչներ, գրասենյակային պիտույքներ, թասեր, ջրամաններ, եկեղեցական արարողությունների ընթացքում օգտագործվող տարբեր իրեր և զարդեր, որոնք գերազանց վարպետության աշխատանքներ էին ողջ աշխարհի մասշտաբով: Ամեն տարի Վանում պատրաստվող հազար ու մի տեսակի արծաթե իրերը վաճառվում էին Ստամբուլում, Եվրոպայում, Աֆրիկայում, ԱՄՆ-ում և աշխարհի չորս ծայրերում:

Արծնապատումը և արվեստի տեխնիկան

Օսեփ Թոքաթը հայտնում է, որ Վանի արծաթագործներն իրենց աշխատանքներում զանազան տեխնիկաներ էին կիրառում, որոնց մեջ գլխավոր տեղ էին զբաղեցնում արծնապատումը և սևապատումը, և որ վերջինս առանձնահատուկ տեղ է գրավում նաև հայկական արվեստի պատմության մեջ:

Սևապատումը 19-րդ դարում Վանից տարածվել է Թուրքիայի այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են Էրզրումը (Կարին), Սվասը )Սեբաստիա), Ստամբուլը (Կոնստանդնուպոլիս), Ադանան, Իզմիրը (Զմյուռնիա), Դիարբեքիրը (Տիգրանակերտ): Սևապատման տեխնիկան հասել է մինչև Կովկաս, հետագայում էլ` Ռուսաստան: Մինչև մեր օրեր են հասել Վանի ու Թավրիզի վարպետների ստորագրությունը կրող զանազան սևապատման նմուշներ: Դրանց մեջ շատ տարածված է եղել Հայկ Կարապետյանի նմուշի կիրառումը, որը կատարվում էր հետևյալ կերպ. «Մի աման մաքուր արծաթը, երկու աման մաքուր պղինձը և երեք աման անագը հալեցվում են մի կավե կճուճում: Այդ խառնուրդին ավելացվում է հավասար չափով ծծումբ: Խառնուրդը մաքրելու համար վրան ցողվում է բորակ: Սառեցվում է ջրում և ծեծվելով փոշիացվում (այդպես ստացվում է սևապատման նյութը): Այդ փոշին օգտագործվում է փորագրված մակերևույթների համար: Այդ կիրառումից առաջ վրաները պետք է ծեփել հինգ չափ բորակից, երկու չափ աղից և ջրում բացված մեկ չափ կալիումից բաղկացած խառնուրդով: Օբյեկտը տաքացվում է, սևապատման փոշին հալեցվում, այդպիսով` ձեռք է բերվում սևապատման համար արթածի բավականին հարթ մակերես: Մի նուրբ հղկաքարով մակերեսը մաքրելուց հետո ի հայտ է գալիս զարդանախշը»:

Զարդարվեստը

Գրքում ընթերցողին են տրամադրվում համապարփակ գիտելիքներ` արծաթագործության և ոսկերչության մեջ հայկական զարդարվեստի մասին:

Հայ ոսկերչությունն ու արծաթագործությունը Վանում ներկայացված է մի առանձին բաժնով. «Արծաթագործությամբ և ոսկերչությամբ զբաղվող ոսկերիչների մի մասը Վանում հոգևորականներ էին, մի մասն էլ` հասարակ մարդիկ: Վարպետներն աշխատում էին Վասպուրականում գտնվող վանքերի շուրջ տարածված արհեստանոցներում: Բացի այդ` կային շրջիկ ոսկերիչներ, ովքեր, գյուղ առ գյուղ շրջելով, բազմաթիվ հաճախորդներ էին գրավում»: 

Վանեցի վարպետներից շատ քչերի անուններն են հասել հետագա սերունդներին: Նրանց մեջ հիշատակման են արժանի Տեր Սահակը և Հարությունը: 20-րդ դարի սկզբներին նկատելի են Հովհաննես Բորոզանջյանը, ստեղծագործ հայ արվեստի գագաթը համարվող իր արծաթե «Գնդով» հայտնի Գևորգ Քույումջուբաշյանը, մատուցարաններով, նամակատուփերով, գավաթակալներով, աղանդերի ափսեներով ճանաչված Տիգրան Ավագյանը, ինքնաեռերով ու արտակարգ նրբագեղ իրերով հայտնի Մարգար Ղալամքարյանը:

Նշանի մատանու տուփերը

Գրքում տրված ամենանրբագեղ օրինակների մեջ աչքի են ընկնում հատկապես «սևապատ արծաթից պատրաստված նշանի մատանու տուփերը»: Այդ տուփերը կամ պայուսակները հնուց եկած ավանդույթի օբյեկտներն են. «Ապագա փեսայի ընտանիքի քահանան փեսայի ձեռքից վերցնում է մի արծաթե տուփի մեջ դրված ու մետաքսե թաշկինակով փաթաթված նշանդրեքի մատանին և տանում տվյալ շրջանի հոգևորականների առաջնորդ եպիսկոպոսին: Վերջինս, մատանին օրհնելով, այն տալիս է ապագա հարսի ընտանեկան քահանային, որն էլ տուփը տանում է ու հանձնում աղջկա ընտանիքին»:

«Արաս» հրատարակչության  հրատարակած «Հայ արծաթագործ վարպետները» թուրքերեն-անգլերեն գիրքը 2005 թ. հայերենով ու անգլերենով հրատարակվել է նաև Երևանում:

Թեև ես մասնագիտությամբ ոսկերիչ կամ արծաթագործ չեմ, սակայն գիրքն ընթերցելիս հնարավորություն ունեցա թե’ ըմբռնել այն արվեստի խորությունները Անատոլիայում, որի վարպետները հետզհետե նվազում են, և թե’ մեծ բավականություն ստանալ:

haber7.com, 07.06.2010