Յոզղատի հայոց տեղահանության և կոտորածների դատական նիստերի արձանագրությունները

 Ինչպես հայտնի է` 1919-1920 թթ. Ստամբուլում գործող թուրքական ռազմական արտակարգ ատյանները դատապարտել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում կատարված հայոց տեղահանության ու կոտորածների, այսինքն` Հայոց ցեղասպանության հեղինակներին և իրականացնողներին: Սույն մեղադրանքով տեղի են ունեցել բազմաթիվ դատական պրոցեսներ, այդ թվում` ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամների, ՙՀատուկ կազմակերպության՚ ղեկավարների, կառավարության անդամների, կուսակցության պատասխանատու քարտուղարների, ինչպես նաև` առանձին նահանգների և գավառների ղեկավարների դատավարությունները, որոնց շարքում առաջինն է Յոզղատ գավառի դատաքննությունը:

Յոզղատի դատավարությունը 18 նիստի շրջանակներում իրականացվել է 1919 թ. փետրվարի 5-ից մինչև ապրիլի 7-ը: Մեղադրյալները սկզբնապես եղել են 3 հոգի՝ Յոզղատի մութասարիֆի (գավառապետի) տեղակալ, Բողազլըյանի կայմակամ (գավառապետ) Մեհմեդ Քեմալը, Յոզղատի ժանդարմերիայի պետ, մայոր Մեհմեդ Թևֆիկը և պետական պաշտոնյա Ֆեյյազ Ալին: 17-րդ նիստում վերջինիս գործն առանձնացվել է՝ հետագայում քննելու նպատակով, բայց մնացել է թղթի վրա: Դատավճիռը կայացվել է ապրիլի 8-ին, համաձայն որի` Քեմալը դատապարտվել է մահվան, իսկ Թևֆիկը՝ 15 տարվա տաժանակիր աքսորի: Յոզղատի դատական նիստերը չեն արձանագրվել “Թաքվիմ–ի Վաքայի” պետական պաշտոնաթերթի կողմից. այստեղ տպագրվել է միայն դատավճիռը, սակայն 1912-1921 թթ. Ստամբուլում հրատարակվող ՙԱլեմդար՚ օրաթերթն իր ընթերցողներին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդել այս դատավարության մասին: Ստորև օսմաներենից (արաբատառ թուրքերենից) թարգմանաբար ներկայացնում ենք Յոզղատի հայության կոտորածներին վերաբերող դատաքննության երկու նիստեր, որոնք արձանագրվել են ՙԱլեմդարի՚ կողմից:

 ՙՏեղահանության դատավարությունն սկսվեց՚

 Երեկ՝ ժամը մեկն անց հիսունհինգից սկսած, շարունակվեց Յոզղատի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունը: Դատարանի կազմը բաղկացած էր ներքոհիշյալ անձանցից. նախագահ՝ Մուստաֆա Նազըմ փաշա, անդամներ՝ Զեքի փաշա, Մուստաֆա փաշա, Ալի Նազըմ փաշա և գնդապետ Ռեջեբ Ֆերդի բեյ: Դատախազի պաշտոնում հանդես էին գալիս Հարալամբո էֆենդին և նրա տեղակալը: Դատարանի կազմի՝ դատական դահլիճ մտնելուց հետո նախագահի հրամանով Թեվֆիկ և Ֆեյյազ բեյերը դահլիճից դուրս եկան: Մնաց միայն Քեմալ բեյը, և սկսվեց հարցաքննությունը:

 Նախագահ– Ի՞նչ ձևով եք տեղահանության վերաբերյալ հրաման ստացել՝ բանավո՞ր, թե՞ գրավոր, անուղղակի՞ կերպով, թե՞ ուղղակի:

Քեմալ բեյ– Տեղահանության ժամանակ եղել եմ Բողազլըյանի կայմակամը: Հայերին տեղահանելու հրաման եմ ստացել, որն էլ հաղորդել եմ ժանդարմերիայի հրամանատարին: Կազայի (գավառի) կենտրոնում տեղահանությունը կատարվում էր ժանդարմերիայի հրամանատարի միջոցով, իսկ կազայից դուրս բնակվողները ուղարկվում էին նահիեի (գավառակ) ղեկավարի կողմից:

Նախագահ– Ու՞մ էր վերաբերում տեղահանությունը: Արդյո՞ք բացառություններ տրվում էին:

Քեմալ բեյ- Տեղահանությունը վերաբերում էր հայերին: Բացառությունների հետ կապված բազմաթիվ հրամաններ եմ ստացել: Չեմ կարողանում մտաբերել՝ դրանց` տարաբնույթ լինելու պատճառով: Բացառիկ դեպք էին համարվում բողոքականները և զինվորական տարիքում գտնվողները: Տեղահանության հրամանը ստացվել է հուլիսի 21-ին, սակայն չեմ հիշում, թե որ օրվանից է սկսել գործադրվել: Օգոստոսի 6-ին Յոզղատ էի գնացել: Կարծեմ՝ վերադարձիս արդեն ավարտվել էր:

Նախագահ– Քանի՞ ընտանիքից և առավելագույնը քանի՞ բնակչից էին բաղկացած լինում տեղահանվածների քարավանները, և արդյո՞ք ցուցակագրում էիք նրանց:

Քեմալ բեյ– Չգիտեմ, թե քարավանները քանի հոգուց են բաղկացած եղել: Ցուցակները կազմվում էին ժանդարմի կողմից:

Նախագահ– Պետք է որ իմանաք, թե քանի ընտանիք է ուղարկվել:

Քեմալ բեյ– Ժանդարմից էի վերցնում. գրագրության մեջ արձանագրված է: Ձեր խոնարհ ծառան տեղյակ չէ:

Նախագահ– Ո՞ր ճանապարհով էիք ուղարկում: Այսինքն՝ ոստիկանին հրահանգում էիք, թե սրանց տվյալ ճանապարհով տվյալ վայրը հասցրեք:

Քեմալ բեյ– Այդ հարցը կարգավորվում էր կառավարության կողմից, իսկ ժանդարմի կողմից՝ հսկվում:

Նախագահ– Ձեզ էր վստահված ամբողջ բնակչության հողատարածքը, տունն ու պատիվը՝ առանց սեռի և հավատքի խտրականության: Այդ ուղղությամբ նախազգուշական ի՞նչ միջոցներ ձեռնարկեցիք տեղահանության ընթացքում:

Քեմալ բեյ– Նրանց, ամենայն հավանականությամբ, անվտանգ կերպով են տեղ հասցրել, էֆենդի´:

Նախագահ– Տեղահանության գործին մասնակից դարձրե՞լ եք յոզղատցի որոշ անձանց: Եվ եթե դարձրել եք՝ առանձին-առանձի՞ն, թե՞ միասին:

Քեմալ բեյ– Այո´, փաշա´, մի անգամ 3 հոգու ընդգրկել եմ: Պատճառն էլ բռնություններից զերծ պահելն էր:

Դատախազ– Աբդուլլահ անունը կրող մեկին ճանաչու՞մ եք:

Քեմալ բեյ– Ձերբակալվածներից է, չէ՞, ճանաչում եմ:

Դատախազ– Քարավանը հսկողներից է եղել:

Քեմալ բեյ– Այո´:

Նախագահ–Առանձին-առանձի՞ն, թե՞ միասին են հսկել:

Քեմալ բեյ– Միասին են ուղարկվել, էֆենդի´:

Դատախազ– Նրանք ինչու՞ են գործին խառնվել, այն դեպքում, երբ կառավարությունը այլոց էր վստահել կարգուկանոնը պահպանելու խնդիրը:

Քեմալ բեյ– Անտեղի երևույթների տեղիք չտալու համար:

Դատախազ–Պետական պաշտոնյաների առկայության պայմաններում նաև նրանց  ուղարկելը հատուկ նպատա՞կ էր հետապնդում:

Քեմալ բեյ– Ոչ մի հատուկ նպատակ չկար:

Նախագահ– Դե լավ, ասացիք, որ (քարավանների) պաշտպանությունը իրականացվում էր ժանդարմերիայի հրամանատարի միջոցով:

Քեմալ բեյ– Բավականաչափ ժամանակ է անցել. չեմ կարողանում մտաբերել, թե ի՞նչ անհրաժեշտության հիման վրա էր:

Դատախազ– Երբ Քեմալ բեյը Յոզղատում էր գտնվում, 331թ. օգոստոսի 16-ի ամսաթվով մի նամակ է կնքում և ծրարի վրա նշում. ՙՀույժ կարևոր է: Տվյալ նամակը պետք է արձանագրվի և ժամն ու րոպեն նշվի Բաթթալ գյուղում՝ Բաքըրջը Մահմուդի և վերջինիս ընկերների կողմից, ապա պետք է բացվի և համատեղ ընթերցվի: Անհրաժեշտ է գործել (նամակում) ընդգծվող հայրենասիրական մղումներին համապատասխան՚: Նամակում հրահանգվում է հայերի գույքը պահել Օսման փաշա դերվիշների մենաստանում և դուռը կնքել:

Քեմալ բեյ– Ձեր խոնարհ ծառայի ձեռագիրը չէ: Բնականաբար նման բան չէի  կարող գրած լինել:

Նախագահ– Իսկ վրայի կնի՞քը:

Քեմալ բեյ– Իմը չէ: Չկարողացա նույնիսկ հասկանալ, թե ո՞ր վարչության կնիքն է:

Նախագահ– Ի՞նչ կարող եք այս կապակցությամբ ասել՝ ի պաշտպանություն Ձեզ:

Քեմալ բեյ– Իմ կողմից գրված փաստաթղթում, ընդհակառակը, դրանք պահպանելու հրահանգ էի տվել:

Նախագահ– Ժանդարմերիայի սերժանտ Շյուքրուին Ձեր ստորագրությամբ մի փաստաթուղթ է ուղարկվել, որում գրել եք, թե նեցուկ լինեն պատասխանատու պաշտոնյաներին: Նման իրավասություն ունեի՞ք:

Քեմալ բեյ– Չեմ հիշում, թե ի՞նչ անհրաժեշտության հիման վրա է եղել:

Նախագահ– Այդ մարդիկ Լքված գույքի հանձնաժողովի հետ որևէ կապ ունե՞ն:

Քեմալ բեյ– Հավանաբար:   

Նախագահ–Ծանոթացե՞լ եք այդ անձանց բնութագրերին:

Քեմալ բեյ– Ո´չ:

Նախագահ– Ինչպե՞ս եք գործի դրել մի մարդու, որի բնութագրին ծանոթ չեք եղել:

Քեմալ բեյ– Հավանաբար նրանց համար երաշխավորել են:

Նախագահ– Հանցագործությունները հետաքննող հանձնաժողովում Ձեր կողմից տրված ցուցմունքների համաձայն՝ տեղահանությանը վերաբերող փաստաթղթերի մի մասը կարդալուց հետո այրելու հրաման է տրվել, իսկ մնացածը որտե՞ղ է:

Քեմալ բեյ–  Բոլորն էլ պահպանվել են, էֆենդի´: Ճիշտն ասած՝ այդ օրը շատ հոգնած էի, (ճանապարհին) ութսուն հոգով մի վագոնում էինք: Եվ քանի որ քունս չէի առել, չգիտեմ՝ ինչպես եմ ցուցմունքներ տվել:

Դատախազ– Ես` որպես Հանցագործությունները հետաքննող հանձնաժողովի անդամ, հայտնում եմ, որ ասվածը չի համապատասխանում իրականությանը. 3-4 ժամ մտածել է, հետո գրել:

Քեմալ բեյ– Դուք այնտեղ չէիք, էֆենդի´: Իմիջիայլոց, կառավարությունը տեղահանության հրամանը նույն կերպ էր հայտնել Օսմանյան կայսրության բոլոր կասաբաներին և վիլայեթներին: Եթե նման հրահանգ ստացված լիներ, մյուս շրջաններում ևս կարելի էր այդ ուղղությամբ հետաքննություն կատարել, սակայն նման հրահանգ ո’չ եղել է, ո’չ էլ ստացել եմ:

Նախագահ– Յոզղատի մյուֆթին Ձեզ խրատել է, իսկ դուք նրան ասել եք. ՙԴու կառավարությունից բարեգու՞թ ես՚:

Քեմալ բեյ– Դա եղել է ոչ թե Յոզղատի, այլ Բողազլըյանի մյուֆթին: Մենք միասին էինք զինկոմիսարիատում: Նման բան չի եղել, այնտեղ, մեզնից բացի, այլ անձինք էլ էին ներկա:

Նախագահ– Ի՞նչ եք արել տեղահանության համար:

Քեմալ բեյ– Ոչինչ էլ չեմ արել:

Նախագահ (դիմում է դատական կատարածուին)- Քեմալ բեյին տարեք, թող գա Թևֆիկ բեյը:

Նախագահ (Թևֆիկ բեյին)- Տեղահանությանը ենթակա անձանց տարագրելու հանգամանքների վերաբերյալ որևէ հրաման ստացե՞լ ես և եթե ստացել ես, ապա բանավո՞ր է եղել, թե՞ գրավոր:

Թևֆիկ բեյ– Տեղահանությանը վերաբերող հրամանը տրվել է կառավարության կողմից: Ինձ գրանցամատյան են տվել: Ուղարկել եմ երկու քարավան. Մեկը՝ Սվասի (Սեբաստիա), մյուսն էլ՝ Հալեպի ուղղությամբ: Հրամանները ստացել եմ գրավոր:

Նախագահ– Տեղահանվածներին առանձի՞ն քարավաններով էիք ուղարկում, թե՞ միասին: Անվտանգության համար քարավաններին քանի՞ ժանդարմ էիք կցում: Դուք նրանց հե՞տ եք եղել: Ի՞նչ եք ձեռնարկել նրանց սնունդն ապահովելու ուղղությամբ: Ի՞նչ քանակությամբ իրեր էիք թույլ տալիս, որ վերցնեն իրենց հետ:

Թևֆիկ բեյ–Ուղարկել եմ քարավան առ քարավան, անվտանգության համար ուղեկցորդ եմ նշանակել՝ քանակին համապատասխան: Ուղեկցել եմ Սվաս գնացող քարավանը: Կենտրոնից 4 ժամ հեռանալուց հետո մութասարիֆ Ջեմալ բեյից վերադարձի և քարավանը Ջևադ բեյին հանձնելու հրահանգ եմ ստացել, որի հիման վրա կես ճանապարհից վերադարձել եմ: Ապահովել եմ նրանց հանգստությունը` բոլոր տեսանկյուններից:

Նախագահ– Քեմալ բեյն ասում է, թե տեղահանության ուղղությամբ անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկելու խնդրով զբաղվում էր ժանդարմերիայի հրամանատարը: Այդ մասին ի՞նչ կասեք:

Թևֆիկ բեյ– Ինչպե՞ս: Եթե կառավարությունը միջոցներ չէր տրամադրում, ես ի՞նչ կարող էի ձեռնարկել, իմ գրպանի՞ց միջոցներ  հատկացնեի: Այդ մասին պետք է կառավարությունը հոգար:

Նախագահ– Դուք պետական պաշտոնյա չե՞ք:

Թևֆիկ բեյ– Իհարկե, պետական պաշտոնյա եմ:

Նախագահ– Տեղյակ չէի՞ք, որ բնակչության շարքերում կարիքավորներ կային:

Թևֆիկ բեյ– Ի՞նչ իմանամ, էֆենդի´: Մարդկային պարտքս կատարելով` ստիպված էի նրանց կերակրել, այդպես էլ վարվեցի:

Նախագահ– Եթե մարդկային պարտքը կատարելու փոխարեն Ձեր պաշտոնական պարտականությունները կատարեիք, ավելի լավ չէ՞ր լինի:

Թևֆիկ բեյ– Մտքովս չանցավ դրամ պահանջել:

Նախագահ– Ճանապարհին քարավանը լեյտենանտին հանձնելիս վկայագիր վերցրե՞լ եք:

Թեևիկ բեյ– Չեմ մտաբերում, թերևս վերցրել եմ:

Նախագահ– Ձեր կողմից մինչև Թաշփընար ուղարկված քարավանում որևէ դեպք արձանագրվե՞լ է:

Թևֆիկ բեյ–Ո´չ, էֆենդի´, չի արձանագրվել:

 Այս ցուցմունքները տալուց հտո Թևֆիկ բեյը դուրս տարվեց. բերվեց Ֆեյյազ բեյը:

 Նախագահ (Ֆեյյազ բեյին)- Յոզղատում, վաքըֆային պաշտոնյայից բացի, այլ պաշտոն ունեցե՞լ ես:

Ֆեյյազ բեյ– Ո´չ:

Նախագահ– Ձեզ նշանակե՞լ են տեղահանության գործի պաշտոնյա:

Ֆեյյազ բեյ– Ո´չ:

Նախագահ– Վկայություն են տվել, ըստ որի` դու նախագահել ես Յոզղատին վերաբերող գործերը, ի՞նչ բնույթի էին դրանք:

Ֆեյյազ բեյ– Ձեր խոնարհ ծառան այդ կազմակերպության անդամ չի եղել:

Նախագահ– Կարո՞ղ ես մատնանշել այդ ցուցմունքը հաստատող վկաներ:

Ֆեյյազ բեյ– Այո´, էֆենդի´: (Մի քանի վկաների անուններ է տալիս):

Նախագահ– Վկայություն են տվել, ըստ որի` այն մատանին, որն այժմ կրում ես, ձեռք ես բերել տեղահանության ժամանակ:

Ֆեյյազ բեյ– Այն գնել եմ աճուրդում 2600 ղրուշով: Դա հաստատող վկաներ ևս կարող եմ ներկայացնել:

Նախագահ– Ընդգրկված եղե՞լ ես ՙԼքված գույքի՚ հանձնաժողովի կազմում:

Ֆեյյազ բեյ– Այո´, եղել եմ՝ վճարվելու պայմանով:  

 Այդ պահին բերվեցին նաև Թևֆիկ և Քեմալ բեյերը:

 Նախագահ (Քեմալ բեյին)- Տեղահանության խնդիրը վերաբերում էր ժանդարմերիայի հրամանատարությանը: Թևֆիկ բեյը հայտնեց, թե ցուցակներ էր ստանում:

Քեմալ բեյ– Ո’չ, ես տալիս էի իմ ստացած հրամանը, իսկ նրանք՝ կատարում:

 (Ընթերցվերին հարցաքննության ընթացքում Քեմալ բեյին տրված այն հարցերը, որոնց նա պատասխանել էր առանձին):

Դատախազը, 2 կողմերի ձևավորմանը վերաբերող քննարկումները ներկայացնելով, հայտնեց, որ զինվորական քրեական օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ քաղհայցվորները չեն կարող դատարանում ներկա գտնվել: Քաղհայցվորը, խնդիրը երկար քննարկելուց հետո, փորձեց հիմնավորել բոլոր դեպքերում իր ներկայության անհրաժեշտությունը և կոչ արեց չխախտել նախկին զինվորական ատյանի որոշումը:

Այնժամ դատարանի կազմը խնդիրը քննարկելու նպատակով հեռացավ խորհրդակցական սենյակ: Մեկ ժամ տաս րոպե տևողությամբ քննարկումից հետո դատարանի կազմը վերադարձավ դահլիճ: Ընդունված վճռի կարճ բովանդակությունը կայանում էր հետևյալում. մեծամասնության կողմից որոշում էր ընդունվել, համաձայն որի` քաղհայցվորը չպետք է մասնակցի դատական նիստերին: Քաղհայցվոր Լևոն Ռեմզի էֆենդին լքեց դահլիճը:

Այնուհետև կրկին դատարան կանչվեց Օժենի անվամբ վկան: Նախագահը խնդրեց կրկնել նախկին ռազմական ատյանին տրված ցուցմունքները: Օժենին, նախքան իր վկայությունները կրկնելը, հայտարարեց. ՙԱյս անգամ ավելի մանրամասն եմ ներկայացնելու, քանի որ մյուս դատարանում արդարադատություն չէի կարողանում տեսնել՚: Վկան ցուցմունքներ տվեց առ այն, որ առավոտյան, երբ ոստիկանը վկայություն տալու համար դատարանի  ծանուցագիր էր բերել, չափազանց գեղեցիկ է համարել իր լեզուն և հանդես եկել մի մահմեդականի տալու առաջարկով:

 Դատախազը նրան հարցրեց վերոհիշյալ ոստիկանի համարը: Պարզվեց, որ 2021 համարովն է եղել:

Ֆեյյազ բեյը, Օժենիի ցուցմունքը բացարձակ զրպարտություն համարելով, հանդես եկավ իր նախկին ցուցմունքն ընթերցելու պահանջով: Այն ընթերցվեց:

 Նախագահ (Թևֆիկ բեյին)- Տեղահանվածների ձեռքերը կապու՞մ էիք:

Թևֆիկ բեյ– Այո´, Ջեմալ բեյի օրոք ապահովության համար մինչև կասաբայից դուրս գալը կապած էինք տանում:

Դատախազ– Ստիպված եմ հերքել Ջեմալ բեյի պես պատվարժան պաշտոնյային զրպարտող այդ մեղադրանքը:

 Այնուհետև ընթերցվեց Մարի անունը կրող մի կնոջ՝ Կայսերիի դատախազության կողմից անցկացված հետաքննության ընթացքում տված ցուցմունքը, որն ուղղված էր մեղադրյալների դեմ: Նիստի  ավարտին Քեմալ, Թևֆիկ և Ֆեյյազ բեյերը հերքեցին վկայությունը՝ նամակի բովանդակությունը լրիվ զրպարտություն համարելով:

Քանի որ արդեն ժամը 17-ն անց էր 30 րոպե, որոշվեց դատը շարունակել առաջիկա չորեքշաբթի օրը՝ ժամը 10-ին: Դատարանի կազմը լքեց դահլիճը:

 25-ը մարտի, 1919 թ., ՙԱլեմդար՚ օրաթերթ

 ՙՏեղահանության և կոտորածների դատավարությունը՚

 Երեկ կեսօրից հետո՝ ժամը 14:25-ից սկսած, Նազըմ փաշայի նախագահությամբ շարունակվեց Յոզղատի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունը: Դատախազի պաշտոնում էր տեղակալներից Քուդրեթուլլահ բեյը: Դատարանի կազմի՝ դահլիճ մտնելուց հետո Ֆեյյազ և Թևֆիկ բեյերը դուրս տարվեցին. սկսվեց Քեմալ բեյի առանձին հարցաքննությունը:

 Նախագահ– Ո՞վ էր Յոզղատի բաժանմունքի ղեկավարը:

Քեմալ բեյ– Ձեր խոնարհ ծառան երկու նախագահ է ճանաչում` Մուստաֆա և Սելամի բեյերին:

Նախագահ– Ճիշտն ասա, հայերին բնաջնջելու մտադրությունները անձնակա՞ն, թե՞ մեկ այլ դրդապատճառ ունեին:

Քեմալ բեյ– Քավ լիցի, փաշա´, հայերին բնաջնջելու հրահանգ երբեք չեմ տվել:

Նախագահ– Մի՞թե Յոզղատը գործողությունների թատերաբեմում չէր:

Քեմալ բեյ– Ո´չ, էֆենդի´:

Նախագահ–Ինչու՞ մի խումբ փախստականներ բռնագաղթեցվեցին առանց փոխադրման միջոցների, թշվառության մեջ:

Քեմալ բեյ– Միջոցներ չկային, էֆենդի´, ես կատարել եմ կառավարության կողմից ստացված հրամանը: Մահմեդական փախստականներն անգամ միևնույն պայմաններում էին գտնվում:

Նախագահ– Ըստ Ձեզ` ոչ մի չարագործություն չի՞ եղել:

Քեմալ բեյ– Ո´չ, ըստ իս՝ բացարձակապես չի եղել:

Նախագահ– Այդքան վկաների ցուցմունքները, նույնիսկ մութասարիֆ Ջեմալ բեյի՝ Ձեզ վերաբերող վկայությունը խաբեությու՞ն է:

Քեմալ բեյ– Էֆենդի´, վկաների բոլոր ցուցմունքներն էլ սուտ են: Մութասարիֆ Ջեմալ բեյն էլ, կարծեմ, ասում էր, որ լսել է, ոչ թե տեսել:

Նախագահ– Ջեմալ բեյը Ձեզնից նեղսրտելու առիթ երբևէ ունեցե՞լ է:

Քեմալ բեյ– Այո´, Էֆենդի: Մի արձանագրության խնդրի հետ կապված մեր միջև մի փոքր գժտություն եղավ: Նա մի բան էր առաջարկել, որը ես Պետական խորհրդի որոշմանը հակասող գտա և արձանագրությունը չստորագրեցի:

 Քեմալ բեյը դուրս եկավ, ներս բերվեց Թևֆիկ բեյը: Կրկին ընթերցվեց լուծարված ռազմական ատյանին նրա կողմից ներկայացված զեկուցագիրը, որում նկարագրվում էին հայ ավազակների կողմից կատարված մի շարք չարագործություններ:

 Նախագահ– Ձեզ հրաման է տրվել հայերին արմատախի՞լ անել: Ձեր ներկայացրած զեկուցագրում դրա մասին եք խոսում:

Թևֆիկ բեյ– Ո´չ, էֆենդի´, դա ոչ թե հայերին արմատախիլ անելու համար էր, այլ՝ չարագործություններ կատարած ավազակներին պատժելու:

Նախագահ– Քանի՞ հոգի էին այդ ավազակները, ումի՞ց էին բաղկացած ավազակախմբերը, որքա՞ն եղավ ձեր կորուստը:

Թևֆիկ բեյ– Այդ ավազակները տարբեր թվով էին, մոտավորապես՝ 300-800 հոգի: Կազմված էին նահանգներում ապրող հայերից: Այդ ավազակները շարունակում են գոյություն ունենալ 330 (1914) թվականից առ այսօր: Մեր ուժերը բավականին մեծաքանակ էին, քանի որ մեզ զորք էր տրամադրվել նաև մյուս կազաներից:

Նախագահ– Ձեր զեկուցագրում նշել էիք, թե չարագործությունների հեղինակ ավազակները նույնիսկ թնդանոթ են ունեցել: Դուք տեսե՞լ եք, թե ինչ չափսի էր այն:

Թեվֆիկ բեյ– Էֆենդի, զեկուցագրում նշված ՙթնդանոթը՚ թերևս վրիպակ է: Պետք է ՙգնդացիր՚ գրվեր: Թնդանոթի հետ կապված խնդիրը տեղի է ունեցել Թերզիլիում` տեղահանությունից առաջ:

 Թևֆիկ բեյը մի քանի հարցերի ևս պատասխանեց, որից հետո Քեմալ և Ֆեյյազ բեյերը նույնպես դահլիճ բերվեցին: Ճշմարտությունը բացահայտելու նպատակով դատարան կանչվեց անգլոհպատակ գնդապետ Մեհմեդ բեյը՝ վկայություն տալու համար: Անձնական տվյալները ներկայացնելուց հետո նրան դիմեցին Յոզղատի տեղահանությանը և կոտորածներին վերաբերող հարցերով: Վերոհիշյալի կողմից տրված ցուցմունքների շնորհիվ պարզվեց, որ ինքն անձամբ տեսել է, թե ինչպես են կացիններով և դաշույններով հայերին կոտորում, սակայն այդ պահին, ըստ նրա վկայության, մեղադրյալները ներկա չեն եղել: Այդ պահին Քեմալ բեյը որոշ առարկություններ հայտնեց Մեհմեդ բեյի վկայությունների վերաբերյալ: Մասնավորապես հայտնեց, թե բացարձակապես սխալ է տեղահանությունը փետրվարին իրականացված լինելու մասին ցուցմունքը:

Այնուհետև, առաջին անգամ ի նպաստ մեղադրյալների ցուցմունք տալու նպատակով դատարան կանչվեց Սկյուտարի մութասարիֆ Մեհմեդ Ալի բեյը, որը երդվելուց հետո հանդես եկավ մի շարք տեղեկություններով: Վերոհիշյալը հայտնեց, որ թեև ինքը տեղահանությունից մեկ ու կես տարի հետո է մեծարգո նախագահության հետ Յոզղատ գնացել, սակայն երբեք չի լսել, որ Ֆեյյազ բեյը որևէ առնչություն ունեցած լիներ տեղահանությանը: Նա, ըստ վկայի ցուցմունքի, բարեխիղճ մարդ էր և չէր կարող նման բան անել, Ֆեյյազ բեյը երբեք հարբեցող չի եղել և չի հանդիսացել ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության համախոհներից:

Այս ցուցմունքներից հետո նախագահը նրան հարցեր տվեց Քեմալ բեյի, ինչպես նաև՝ տեղահանության իրականացման հանգամանքների վերաբերյալ: Մեհմեդ Ալի բեյը հայտնեց, թե լսել է, որ իրականում Գյուլլեր կոչված վայրում գաղթականներից շատ քչերն են կոտորվել, սակայն դրան պաշտոնյաները և տեղի բնակչությունը չէին կարող մասնակցություն ունենալ, ծայրահեղ դեպքում դա կարող էր լինել կառավարության կողմից տրված գաղտնի հրամանի հիման վրա միայն: Այս ցուցմունքները տալուց հետո Մեհմեդ Ալի բեյը դուրս եկավ:

Դահլիճ մտավ Անդրանիկը, որը հանդես եկավ մեղարյալների դեմ ուղղված որոշ ցուցմունքներով, որից հետո Քեմալ բեյը, ոտքի կանգնելով, ասաց. ՙՄեծարգո´ փաշա, Ձեր խոնարհ ծառան բացատրություն պահանջելու շնորհիվ կապացուցի, որ մինչ այժմ վկայություն տալու նպատակով եկած հայերի խոսքերը ամբողջովին զրպարտություններ են և հորինված են՚: Այս խոսքերից հետո Քեմալ բեյը մի քանի հարց տվեց Անդրանիկին, վերջինս տվեց հակընդդեմ պատասխաններ: Այնուհետև դատապաշտպան Սալահեդդին բեյը որոշ հարցեր տվեց հայերի քարավանների վերաբերյալ, որից հետո դատարան կանչվեց վկաներից Ազնիվը: Նրա վկայությունները ևս լրիվ ուղղված էին մեղադրյալների դեմ և առավել սուր բնույթ էին կրում: Վկաների ցուցմունքներից հետո մեղադրյալները աշխատեցին հերքել վկաների խոսքերը՝ նախկինում արդեն իսկ արված որոշ հայտարարություններով և վկաների դեմ բացարկ հայտնեցին:

Այնուհետև վկայության համար ներկայացավ Յոզղատի հաշվապահ Վեհբի բեյը: Վերջինիս հարցեր տվեցին նրա պաշտոնական պարտականությունների վերաբերյալ՝ ի նկատի ունենալով նրա՝ ժամանակին ՙԼքված գույքի՚ հանձնաժողովի անդամ լինելու հանգամանքը: Հաքի բեյը պատասխանեց՝ ներկայացնելով որոշ փաստաթղթեր: Դատապաշտպան Հյուսեին Համի բեյի պահանջի հիման վրա առերեսում կատարվեց նախապես հեռացված վկա Ազնիվի և Վեհբի բեյի միջև:

Ժամանակի սղության պատճառով նիստն ավարտվեց: Շարունակվելու է շաբաթ օրը:

 28-ը մարտի, 1919 թ., “Ալեմդար” օրաթերթ

 Մելինե Անումյան, Դրօշակ, Ապրիլ,  N 4, 2009 (1607)