ՏՐԱՊԻԶՈՆԻ ՀԱՅԵՐԻ ՏԵՂԱՀԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մեղադրական եզրակացությունը  

Հայոց ցեղասպանության փաստի հանդեպ Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրության որդեգրած համառ ժխտողականության պայմաններում շարունակում է  արդիական  մնալ ցեղասպանության փաստագրումը` հատկապես օսմանյան վավերագրերի միջոցով: Օսմանյան փաստաթղթերի մեջ առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում 1919-1920 թթ. Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյաններում իրականացված մի շարք դատական գործերը, որոնք վերաբերում էին Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչ թուրքական կառավարության անդամներին, երիտթուրքական կուսակցության պարագլուխներին, ինչպես նաև` Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջանների ղեկավարներին:  

Օսմանյան կայսրության տարբեր նահանգներում և գավառներում կազմակերպված հայոց կոտորածների մեղադրանքով հարուցված դատական գործերից մեկն էլ վերաբերում էր Տրապիզոն նահանգին: Տրապիզոնի դատավարությունը իրականացվել է Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանում 1919թ. մարտի 26-ից մայիսի 20-ը (20 նիստ): Գործի հետաքննությունն սկսվել է Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո, երբ որոշվեց դատական պատասխանատվության ենթարկել Հայոց ցեղասպանության հեղինակներին, կազմակերպիչներին և գործադրողներին: Հետաքննիչ հանձնախմբի կողմից Տրապիզոնում և Ստամբուլում կատարված հետաքննության արդյունքում 1919 թ. հունվարին սկսել են ձերբակալվել վերոհիշյալ նահանգում իրականացված հայոց կոտորածների պատասխանատուները: Դրանց շարքերում էին Տրապիզոնի նախկին հարկային տեսուչ Մեհմեդ Ալին, առևտրական և գաղտնի գործակալ Մուստաֆան և հյուրանոցատեր Նիազին:  Այս անձինք  արգելափակվեցին Բեքիրաղա բյոլուղու կոչվող բանտում: Ձերբակալությունները շարունակվեցին նաև հետագա ամիսներին: Հաղորդվեց, որ Իզմիրում (Զմյուռնիա) ձերբակալվել է նաև Տրապիզոնի Առողջապահական մասնաճյուղի տնօրեն Ալի Սայիբը: Միաժամանակ, քանի որ Տրապիզոնի հայ բնակչության կոտորածի գլխավոր պատասխանատուն` Տրապիզոնի նախկին նահանգապետ Ջեմալ Ազմին, ճողոպրել էր Գերմանիա և գտնվում էր փախուստի մեջ, 1919 թ. մարտի 3-ին հրապարակված որոշման համաձայն` հայտարարվեց, որ նրան 3 օր է տրվում` դատարանին հանձնվելու համար, հակառակ դեպքում դատվելու է հեռակա կարգով, իսկ գույքը բռնագրավվելու է: Թեև Տրապիզոնի հայերի կոտորածների գործի հետաքննությունն ավարտվեց 1919 թ. փետրվարի 27-ին, դատաքննությունն սկսվեց մեկ ամիս հետո` մարտի 26-ին:  

Տրապիզոնի դատական նիստերի ընթացքում լսված վկաների ցուցմունքների շնորհիվ լիովին հաստատվեց, որ այստեղ տեղի ունեցած ջարդերը, թունավորումները, ջրախեղդ անելու գործողություններն ուղղորդվել են Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիի կողմից, որն իր հերթին հրահանգներ էր ստացել կենտրոնական կառավարությունից: 

Թուրքական ռազմական արտակարգ ատյանը 1919թ. մայիսի 22-ին կայացրած դատավճռով Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիին և կուսակցության պատասխանատու քարտուղար Յենիբահչելի Նայիլին հեռակա կարգով դատապարտել է մահվան, Մեհմեդ Ալիին` 10, իսկ Մուստաֆային ու Նուրիին` 1 տարվա ազատազրկման:  

Ստորև օսմաներենից թարգմանաբար ներկայացնում ենք արաբատառ թուրքերենով տպագրվող օսմանյան «Ալեմդար» օրաթերթում հրապարակված Տրապիզոնի դատական գործի մեղադրական ակտը, որը կազմվել է դատախազ Ֆերիդունի կողմից և լսվել 1919 թ. մայիսի 16-ին: Պետք է նշել, որ հայոց կոտորածների զանգվածային ու կանխամտածված բնույթը մեկ անգամ ևս ապացուցող սույն փաստաթուղթը հրապարակվում է առաջին անգամ:   

ՏՐԱՊԻԶՈՆԻ ՏԵՂԱՀԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԻ  ԱՄԲԱՍՏԱՆԱԳՐԻ ԸՆԹԵՐՑՈՒՄԸ  

Երեկ Ռազմական արտակարգ ատյանը դատարանի նախագահ Մուստաֆա փաշայի նախագահությամբ նիստ հրավիրեց և շարունակեց Տրապիզոնի տեղահանության ու կոտորածների մասնակցության մեջ մեղադրվողների դատաքննությունը: Ընթերցվեց դատախազի կողմից կազմված ներքոհիշյալ ամբաստանագիրը.  

«Տրապիզոնի վիլայեթում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կառավարության կողմից հայերի տեղահանության վերաբերյալ ընդունված որոշումների գործադրման ընթացքում նախ` հայ տղամարդկանց և ապա` կանանց ու երեխաներին նշանակված վայրեր տեղափոխելիս նրանց մի մասն անգթաբար սպանվել է Դեյիրմենդերեի կողմերում, մյուս կանայք ու երեխաներն էլ բեռնվել են նավակները և ջրախեղդ արվել բաց ծովում: Հայերի մի մասին էլ, իբր բուժման նպատակով, թունավորել են տարբեր միջոցներով «Կարմիր մահիկ» հիվանդանոցում, որից հետո կողոպտվել է նրանց գույքը, դրամը և թանկարժեք իրերը: Ողջ մարդկության կողմից անեծքով ու նողկանքով հիշվելու արժանի նման անամոթ արարքների ու հանցագործությունների հանդգնած և այժմ փախուստի մեջ գտնվող Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիի և կուսակցության պատասխանատու քարտուղար Յենիբահչելի Նայիլի, ինչպես նաև դատարանում ներկա գտնվող Մեհմեդ Ալիի, Մուստաֆայի, Նիազիի, Նուրիի և մյուս հանցակիցների մասնակցությունն այդ վիթխարի կոտորածին հիմք են տալիս պատիժ սահմանելու համար: Նրանց գործի հետաքննությունը, նախ և առաջ, բխում է օրենքի անհրաժեշտությունից: Եվ ի վերջո` ովքե՞ր են Ազմին ու Նայիլը: Սրանք ոչ թե պետական կամ վարչական պաշտոնյաներ են, այլ` ինը տարի առաջ պետության ղեկը պատահաբար ձեռք գցած, առանձին կամ միասին կատարված բռնությունների, կոտորածների, անօրինականությունների, անհատնում չարաշահումների արդյունքում սուլթանական կառավարությանն այսօրվա ողբալի վիճակին հասցրած կործանիչ ձեռքերից ու վայրենի ուղեղներից բաղկացած «Միություն և առաջադիմություն» կոչեցյալ ավազակախմբի հանցագործ ներկայացուցիչներն են Տրապիզոնում: 

Մեղադրող կողմը վերոնշյալով ներկայացրեց Ջեմալ Ազմիին ու Յենիբահչելի Նայիլին վերաբերող իր տեսակետն ու մեկնաբանությունը: Այսինքն` վերոհիշյալ երկուսը գլխավոր հանցագործներն են, գործող անձինք: Բնականաբար, միայն Ջեմալ Ազմին ու Նայիլը չէին կարող այդ ահռելի սպանդն իրականացնել: Վերոհիշյալ ավազակախմբի ոճրային մտահղացումները կյանքի կոչելու համար բազմաթիվ գործիքների կարիք էր զգացվում: Գաղափարը և կիրառվող մեթոդն էլ այն էր, որ որպես գործիք ընտրվեն պրիմիտիվ, սահմանափակ, արագ ազդեցության տակ ընկնող, սեփական ջանքերով առաջընթած գրանցելուն անկարող մարդիկ: Անկասկած է, որ քիչ թե շատ զարգացած մեկը չէր կարող ողջ մարդկությանը հուզած այդ ոճիրների մասնակիցը դառնալ: Այդ իսկ պատճառով կատարված հետաքննության և դատավարության ընթացքում հարցաքննված վկաների, ինչպես նաև բազմաթիվ այլ անձանց տված հավաստի տեղեկություններից ու Վեհիբ փաշայի փաստաթղթերի մեջ պահպանված զեկուցումներից արված մեր եզրակացության համաձայն, քանի որ Ջեմալ Ազմին ու պատասխանատու քարտուղար Յենիբահչելի Նայիլը տվյալ դեպքերին մասնակցել են միասին, նրանք պետք է պատժվեն ըստ 45-րդ և 170-րդ հոդվածների: Քանի որ Նիազի, Մուստաֆա, Նուրի, Մեհմեդ Ալի և բժիշկ Ալի Սայիբ բեյերը տվյալ հանցագործություններին մասնակցություն են ունեցել մասնակի կերպով, ապա նրանք պետք է պատժվեն 45-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության մատնանշմամբ` 174-րդ հոդվածի համաձայն: Ինչ վերաբերում է Սայիբ բեյին, ապա նա որպես բժիշկ հիվանդին թունավորելու անհրաժեշտությունը չուներ. կարող էր հիվանդներին սպանել` դեղերի չափաբաժինը մեծացնելով կամ սխալ բուժելով: Դա անընդունելի է բանականության, տրամաբանության և օրենքի կողմից: Եթե անգամ նրանց մարմինները թաղվել են կրոնական արարողությամբ, պետք է դիակները հանել և տեղում դիազննություն կատարելով` պարզել, թե որ թույնն է նրանց մահվան պատճառը դարձել, որից հետո, եթե այդ հանցագործությունը հաստատվի, բժիշկ Ալի Սայիբը կարող է լինել տվյալ հանցագործության կատարողը: Քանի որ այսօր նման հնարավորություն չունենք, պահանջում եմ, որպեսզի վերոնշյալն այդ հարցում արդարացվի և միայն պատժվի երեխաներին մեծ կողովներով տեղափոխողների հանցագործ գործողություններին աջակից լինելու համար: Պահանջում եմ, որ Ալի Սայիբը մյուս հանցագործների հետ միասին պատժվի քրեական օրենսգրքի` տվյալ ոճիրներին վերաբերող 45-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության մատնանշմամբ` 174-րդ հոդվածի համաձայն: Քանի որ կայմակամ (գավառապետ) Թալաաթ բեյի` տեղահանությանն ու կոտորածներին, ինչպես նաև` Ռազմական հարկերի հանձնաժողովներում տեղի ունեցած չարաշահումներին մասնակցություն ունենալու վերաբերյալ դույզն-ինչ ապացույց և հաստատող վկա անգամ չի գտնվել, պահանջում եմ, որ վերոհիշյալն արդարացվի»: 

Ամբաստանագրի ընթերցումից հետո դատարանի նախագահի կողմից հաղորդվեց, որ դատն ընդմիջվում է մինչև շաբաթ օրը` ժամը ինն անց կես, որպեսզի լսվեն դատապաշտպանների պաշտպանական ճառերը, և նիստն ավարտվեց:  

Մելինե Անումյան, Դրօշակ, թիվ 4, 2010 թ. 

 Մեղադրական եզրակացության տեքստը՝ «Ալեմդար» օրաթերթ, 16-ը ապրիլի, 1919 թ.