Այն ամենը, ինչ չի կարողանում հասկանալ Դավութօղլուն

Այլևս 1915 թ. մասին խոսելիս պետք է ազատվել «բոլորն են տառապել» արտահայտությունից, քանի որ խոսքը գնում է տարբեր բնույթի բռնության ձևերի մասին:

«Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը Հայոց ցեղասպանության հարցում մի կողմից 95 տարվա պատմություն ունեցող թյուրքյուն է կրկնում, մյուս կողմից էլ փորձում է մի նոր մեթոդ կիրառել: Այդ նոր մեթոդի փորձարկումը գլխավորում է մեր հարգելի արտգործնախարար Դվութօղլուն` «Արդար հիշողություն» գաղափարով:

Հարգարժան Դավութօղլուն հետևյալ կերպ է բացատրում, թե ինչ իմաստ է կրում այդ հասկացությունը. «Եթե այն օրը (նկատի ունի արձանագրությունների ստորագրման օրը` 2009 թ. հոկտեմբերի 10-ը) հարգելի Էդվարդ Նալբանդյանը  համաձայներ, ես մի ելույթ էի պատրաստել արձանագրությունների մշակումից հետո… Այդ ելույթը կենտրոնացրել էի ընդամենը մեկ գաղափարի շուրջ, այն է` Արդար հիշողություն… Դա հանգուցային հասկացություն է, ըստ որի` այն ամբողջ պատմությանը չնայել միակողմանի հիշողությամբ: Մենք պիտի էմպատիա ցուցաբերենք, որպեսզի հասկանանք, թե հայերն ինչ ապրումներ են ունեցել, ինչեր են զգացել, ինչեր են եկել նրանց գլխին այդ դեպքերից հետո, բայց նրանք նույնպես պետք է հարգանք ցուցաբերեն մեր հիշողության հանդեպ` միաժամանակ հարգելով իրենց սեփական հիշողությունը: Մենք չպետք է միակողմանի հիշողություն ստեղծենք… 1915-ը նրանց համար կարող է տեղահանության տարեթիվ լինել, իսկ մեզ համար` Չանաքքալե կամ Սարիղամիշ»:

Դավութօղլուն նույն գաղափարներն արտահայտեց նաև ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից հետո կայացած մամլո ասուլիսի ժամանակ. «1915-ը հայերի համար տեղահանություն է, իսկ մեզ համար միևնույն ժամանակ` Չանաքքալե… այսինքն` մի ժամանակաշրջան, երբ մի ազգ մեծ պաշտպանական ջանքեր էր գործադրում` հանուն հարատևման, մի ժամանակաշրջան, երբ մարդիկ շատ մեծ տառապանքներ էին կրում Անատոլիայում, մի ժամանակաշրջան, երբ Բալկաններից ու Կովկասից գաղթեց երկու միլիոն մարդ, երբ կայսրությունում մի մեծ քաոս էր տիրում` անկման գործընթացի մեջ լինելու պատճառով: Մենք միշտ կարողացել ենք այդ ցավերը կիսել»:

Այն, ինչ ձգտում է անել Դավութօղլուն, իրականում շատ պարզ մի բան է. ցանկանում է մի տեսակ «հավասարակշռելու» քաղաքականություն վարել: Եթե նրա ասածը ամփոփելու լինենք, ապա համառոտ հետևյալն է ուզում ասել. «Եթե հայերը տառապել են, ուրեմն մենք էլ ենք տառապել»: Կարող է թվալ, թե դա մի նոր արտահայտություն է, որը պատրաստակամություն է հայտնում ընդունելու 1915-ին հայերի դեմ կատարվածը, սակայն դրա տակ դրված է «հայերի ցավերը» և «մահմեդականների ցավերը» հավասարակշռելու պայմանը: Այդ տեսանկյունից, ըստ էության, ոչ մի նորություն չկա այդ արտահայտության մեջ: Կա «արդար հիշողություն» և «երկուստեք տառապանքներ» տրամաբանության երկրորդ և թերևս ավելի կարևոր մի չափանիշ ևս, համաձայն որի` նոր և նորագույն պատմությունը ձևավորվում է երկու առանձին կողմերի` «քրիստոնյաների» և «մահմեդականների» շնորհիվ, որոնք, որպես հակամարտող կողմեր, դարձել են տարբեր «պատմության և հիշողության» տեր: Դա պատմական գիտելիքի լուրջ խեղաթյուրում է: Այդ իսկ պատճառով էլ պետք է հարցին ի մոտո անդրադառնալ:

Առաջին` «արդար հիշողություն» կամ «երկուստեք տառապանքներ» թեզը խիստ հնացած է: Այն տարիներ շարունակ կրկնվել է նաև Թուրքիայում. Շյուքրյու Էլեքդաղի ուսուցիչ Ջյուստին Մաքքարթին անգամ գրքեր է գրել այդ մասին: Իրականում խոսքը գնում է մի հասարակ կանոնի խախտման  մասին, որին անգամ չարժե անդրադառնալ: Երբեք ու երբեք իրար մի հավասարեցրեք մի կառավարության կամ կուսակցության հրամանով խաղաղ բնակչության բնաջնջումը և պատերազմի ժամանակ բնակիչների և զինվորների զոհվելը, քանզի դա ժխտման շատ պարզ մի մարտավարություն է: Այն փաստը, որ Գերմանիայում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ զոհված խաղաղ բնակիչների և զինվորների թիվը շատ ավելին է եղել, քան բնաջնջված հրեաներինը, տարրական գիտելիք է: Սակայն այսօր, բացառությամբ նացիստ մնացուկների և որոշ գերմանացի ծայրահեղ ազգայնականների, չեք կարող գտնել որևէ գերամանացու, որը «ադրար հիշողություն» տրամաբանությամբ դեմ դուրս գա Հոլոքոստին` ասելով, թե «մենք էլ ենք տառապել»: Եթե նման բան անեք, ձեզ կպարսավեն: Դարձյալ պարսավանքի կարժանանաք, եթե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ստալինի` խաղաղ բնակչության դեմ իրականացրած կոտորածները հավասարեցնեք այն կորուստներին, որ տվել են խորհրդային բանակն ու ժողովուրդը նացիստների դեմ պայքարում: Քիչ հայտնի մի օրինակ ևս. 1994 թ. Ռուանդայում թութսիների հանդեպ կատարված ցեղասպանության ժամանակ կառավարությունը Հութուի հսկողության տակ բնաջնջել է մոտ 800.000 թութսիի: Հիմա եթե այդ ոչնչացված 800.000 թութսիի մահը հավասարեցնեք Հութուի այն կորսուստներին, որ տվել են նրանք Թութսիի անկախության կազմակերպությունը հանդիսացող Ռուանդայի հայրենասերների ճակատի դեմ պայքարում, կրկին պարսավանքի կարժանանաք: Ներկայում Ռուանդայում միջազգային քրեական դատարանի կողմից դատվող Հութուի ազգայնականները ձգտում են հենց այդ կերպ պաշտպանվել:

Այս թեման Թուրքիայում, դժբախտաբար, բավարար չափով հայտնի չէ, և ամեն անգամ, երբ բացվում է 1915 թ. հայերի զանգվածային բնաջնջման հարցը, դրան համարժեք են ներկայացվում Կովկասում, Բալկաններում և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մահմեդական խաղաղ բնակիչների և զինվորների տված զոհերը: Դա հաճախ անում են նաև մեր այն հեղինակները, ովքեր բնորոշվում են որպես լիբերալներ: Շրջապատը չի կարողանում ձերբազատվել «երկուստեք տառապանքներ» առասպելից: Քանի որ բոլորն են տառապել, և յուրաքանչյուրը պետք է հասկանա դիմացինի ցավը, այդ գաղափարախոսության շնորհիվ շուրջը կարող է պատել մի խոր հանգստություն: Անհնար է չնկատել «մեղադրանքի», «առճակատման», «վիճաբանության» փոխարեն «ներդաշնակության», «անգործության» և «փոխըմռբման» կոչ անող այդ տեսակետի անդիմադրելի հանգստությունը: Քանի որ «բոլորն են տառապել», ձեռք են բերում մի խորը հանգստություն` «հասկանալով բոլորի ցավը»: Հետևաբար՝ մեջտեղում «հանցագործ» չկա, «մեղավոր» չկա, և չկա «զոհ»: Մենք բոլորս ենք նույն վիճակում, ի՞նչ կարիք կա վիճելու… Պետք է ընդունել, որ «իր մեղադրվելը» ի խորոց սրտի զգացող որևէ մեկը, եթե իրեն զգա որպես մեղադրող, իրոք շատ կհանգստացնի իր խիղճը: Դա համընդհանուր օրենք է. եթե դժվարին կացության մեջ եք ընկել, Ձեզ դրեք զոհի դերի մեջ` կհանգստանաք:

Այնինչ խոսքը գնում է տարբեր որակի բռնության ձևերի մասին: Պատերազմի ժամանակ խաղաղ բնակչության և զինվորների տված զոհերը և կենտրոնական իշխանության հրամանով խաղաղ բնակչության բնաջնջումը ոճրագործության այն ձևերն են, որոնք երբեք չեն կարող դիտվել միևնույն հարթության վրա և չեն կարող նույնացվել` նույն հարթության վրա դիտվելով: Եթե դրանց պատճառների, ի հայտ գալու հանգամանքների և հետևանքների առումով լրիվ տարբեր բռնության ձևերը նույնացնում եք, չեք ցանկանում դրանք հասկանալ, ուրեմն` ուզում եք կոծկել որոշ բաներ:

            Ինչո՞ւ եք ցանկանում պատերազմի ժամանակ տրված կորուստները օրակարգ խոթել ամեն անգամ, երբ քննարկվում է, թե կենտրոնից ստացված հրամանի հիման վրա հայերը, որպես ժողովուրդ, բնաջնջվե՞լ են, թե՞ ոչ: Մի՞թե այստեղ չկա տարօրինակ տրամաբանական մի խաղ: Երբ իրենց դերակատարներով ու պատճառներով իրարից լրիվ տարբերվող և նույնիսկ տարբեր դարաշրջաններում տեղի ունեցած այնպիսի իրադարձություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, կովկասյան գաղթերի ժամանակ իրականացված կատարվածները, իրար են հակադրում, բայց ուզում են, որ դրանց մասին մտածենք մի ամբողջության մեջ, ապա ոչ միայն պատմության պարզ խեղաթյուրում է կաարվում, այլև շատ ավելի վատ` ուզում են հայերի դեմ կատարվածի և այդ իրադարձությունների միջև, ինչպես որ հնում էին ասում, «պատճառահետևանքային կապ» ստեղծել և այնպես անել, որ մենք հայերին ընկալենք որպես այդ բոլոր դեպքերի մասնակից և, եթե հնարավոր է, հակառակ կողմ: Հետևյալ հասարակ հարցն է ծագում. Անատոլիայի հայն ի՞նչ կապ, ի՞նչ առնչություն ունի Բալկաններից կամ 1915 թվականից 80 տարի առաջ Կովկասից փախած-եկած մահմեդականի հետ: Եվ առավել կարևորը` մի՞թե Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում զոհված խաղաղ բնակչության և զինվորների ու 1915-ի պատասխանատուն նույն ինքը` «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը չէ:

Այդ հարցը մեզ տանում է խնդրի մի երկրորդ հարթություն` «բոլորն են տառապել» խիստ ազգայնական ՙմեղմացուցիչ հանգամանքի՚ ու նոր և  նորագույն պատմության վերաբերյալ գիտելիքների խեղաթյուրման հարթություն, ըստ որի` մեր նոր և նորագույն պատմության մեջ կան երկու առանձին հավաքական դերակատարներ` «մահմեդական թուրքերը» ու «քրիստոնյա հայերը». «մահմեդական թուրք դերակատարներն» ու իրենց «պատմությունն ու հիշողությունը» և «քրիստոնյա հայ դերակատարներն» ու իրենց «պատմությունը և հիշողությունը» փոխառնչությունների ու, թերևս, պատերազմի ժամանակ տեղիք են տվել տարբեր «ցավերի»: Եվ այդ իսկ պատճառով անցյալին նայելիս միայն մեկ կողմի ցավով ու հիշողությամբ չբավարարվելը պահանջում է, որ յուրաքանչյուր կողմի ցավն ու հիշողությունը հիշվի միաժամանակ: Դա պատմության լուրջ խեղաթյուրում է, քանի որ պատմությունն այդպես չի եղել:

Այս մտակառույցը, որը ջանում է զարգացնել հարգելի Դավութօղլուն, իրականում «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության մեջ գոյություն ունեցող խորը մահմեդական ինքնության դրսևորումն է: Իսկ մյուս պատճառը այն ճշմարտությունն է, որի մասին խոսել է նաև ֆրանսիացի պատմաբան Ռենանը. «Որևէ պետություն կարող է կազմավորվել միմիայն անցյալի ձևախախտմամբ: Որևէ ազգի ձևավորումը ևս անհնար է` առանց անցյալի ձևախախտման»: Այսինքն` 95 տարվա ստի և ժխտման քաղաքականությունը ստեղծել է այդ տեսակի «կողմերի» և «հիշողությունների» մտայնություն: Այդ մտայնությունը Թուրքիայի մահմեդական ինքնության ինքնաընկալման և սեկուլյար ազգայնական պատմության ըմբռնման համընկման կետն է: Եվ այդ պատճառով էլ «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունն ու հարգելի Դավութօղլուն շարունակում են պատմությանն ուղղված պարզ ժխտողականության քաղաքականությունը:

Սկսենք Բալկանյան պատերազմից: Շատ պարզ են մեր ձեռքում եղած պատմական գիտելիքները: Բալկանյան պատերազմը մղվել է սերբ, հույն և բուլղար պետությունների դեմ: Օսմանյան պետության կողմից զորակոչված բանակի մեկ չորրորդ մասը կազմված էր քրիստոնյա օսմանցի քաղաքացիներից: Հայերը, որպես օսմանյան քաղաքացի, այդ պատերազմում չեն բավարարվել միայն որպես զինվոր կռվելով. նրանք նաև կանոնավոր օգնություն են ցուցաբերել օսմանյան բանակին: Օրինակ` բալկանյան պատերազմին աջակցելու նպատակով ստեղծված «Ազգային պաշտպանության ընկերության» Փանգալթըի մասնաճյուղի տնօրենն էր Տիգրան Ալլահվերդին: Տիգրան բեյը հաջողացրել է Բալկանյան պատերազմում մարտնչող բանակի համար հավաքել այն ժամանակվա դրամով 3000 օսմանյան ոսկի, և այդ կապակցությամբ նույնիսկ նրա մասին հրապարակումներ են հայտնվել մամուլում: Տիգրան Ալլահվերդին հետագայում ընդգրկվել է այն մտավորականների շարքը, ովքեր ձերբակալվել և աքսորվել են ապրիլի 24-ին: Հարգելի Դավութօղլու, հիմա Ձեր «արդար հիշողության» մեջ ո՞ր տեղն է հատկացված Տիգրան Ալլահվերդիի համար: Բալկանյան պատերազմը որպես «մեր հիշողություն», այսինքն` «մահմեդականների հիշողություն» հայտարարելը և առավել ևս` դա «հայերի պատմության» 1915 թվականին հակադրելը մի փոքր տարօրինակ չի՞ թվում:

Նույնն է նաև Սարիղամիշի օրինակը: Հարգարժան Դավութօղլուի «արդար հիշողություն» ընկալման համաձայն` մի կողմում մեր, այսինքն` «մահմեդականների» սարիղամիշյան ցավն է, մյուս կողմում էլ հայերի 1915 թ. տառապանքը: Արդյոք կարո՞ղ է հարգելի Դավութօղլուն ինձ բացատրել, թե ինչու՞ է Սարիղամիշը մի կողմում, իսկ հայերը` մյուս: Անշուշտ, գլխավոր պատճառը դարձյալ Դավութօղլուի` պատմության այն ընկալումն է, ըստ որի` մահմեդականները մի կողմում են, քրիստոնյաները` մյուս: Հենց դա է պատճառը, որ մահմեդականների` Սարիղամիշում տված կորուստները հառնում են 1915-ին հայ քրիստոնյաների կորուստների դեմ` որպես «տարբեր հիշողություններ»:

Մի՞թե կարող է լինել այդքան անիմաստ ու սխալ հակադրում: Քիչ թե շատ պատմական գիտելիքներ ունեցող որևէ մեկը գիտակցում է, որ իրականում Սարիղամիշն ու 1915-ը չեն ներկայացնում «երկու հակադիր կողմերը» և այդ երկու հակադիր կողմերի «երկու տարբեր հիշողությունները»: «Զինվոր կոտորել տված Էնվեր փաշա» թյուրքյուն (ժողովրդական երգ-խաղիկը) ոչ թե ես եմ հորինել, այլ ժողովուրդը: Այսինքն` Էնվերը թե’ Սարիղամիշի և թե’ 1915-ի մարդասպանն է: Տարրական պատմական գիտելիքն անգամ մեզ կհիշեցնի, որ պետք չէ Սարիղամիշն ու 1915 թիվը իրար հակադրել, և որ անհրաժեշտ է դրանք գրել միասին` որպես Էնվերի ու Թալեաթի ոճրագործություններ:

            Մի՞թե հենց դա չէ պատմական ճշմարտությունը: Մի՞թե «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը չէ թե’ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մահմեդական զոհերի և թե’ հայերի դեմ կատարված ոճրագործությունների պատասխանատուն: Լա’վ, այդ դեպքում ի՞նչ տրամաբանությամբ և ինչու՞ եք նույն կառավարության գործած երկու տարբեր բնույթի հանցագործություններն իրար հավասարեցնում և հակադրում: Ինչու՞ եք «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության մի ոճիրը մեկ կողմի, մյուս հանցանքն էլ` մյուս կողմի ցավի ու հիշողության վերածում: Մի՞թե կարիք չկա այլևս վերջ տալու «Արդար հիշողություն» փայլուն խոսքի հետևում թաքնված այդ անիմաստությանը: Եթե հարգելի Դավութօղլուն կարդար 1919 թ. իթթիհատականների դատավարությունների մեղադրական եզրակացությունը, այնժամ կտեսներ, որ երիտթուրքերը դատվել են հենց այդ երկու տարբեր հանցագործությունների համար, և կհրաժարվեր Սարիղամիշը 1915 թ. հայերի բնաջնջմանը հակադրելու տարօրինակությունից:

Վիճակը չի փոխվում, երբ սույն պատկերին ենք կցում նաև Չանաքքալեն: Ավելին` աչքի առաջ է գալիս մեկ այլ՝ շատ ավելի լուրջ պատմական տեղեկություն: Դա այն դրությունն է, որը մարմնավորված է Այհան Աքթարի կողմից «Թարաֆի» 2010 թ. մարտի 22-ի համարում ներկայացված հարյուրապետ Սարգիս Թորոսյանի անձում: Չանաքքալեի մարտը նույնպես իրականում չի համընկնում «մեր» և «հայերի» տարբեր հիշողությունների և տառապանքների հետ, ինչպես դա պնդում է Դավութօղլուն: Այն մեզ հիշեցնում է շատ ավելի սարսափելի մի իրողություն. օսմանյան բականում եղել են այնպիսի հայեր, ովքեր կռվել են Սարիղամիշում և Չանաքքալեում: Եվ այն ժամանակ, երբ այդ զինվորները մարտնչում էին ռազմաճակատում, նրանց ընտանիքներն աքսորվել են ու բնաջնջվել: Այսինքն` Չանաքքալեն չի մնում որպես մի կողմից՝ մահմեդական թուրքի և մյուս կողմից՝ հայերի 1915 թ. պատմություն և ցավ. լրիվ հակառակը` Չանաքքալեն հանդիսանում է նաև որպես օսմանյան բանակում ծառայող հայ զինվորների ընտանիքների բնաջնջման տարեթիվ:

1914 թ. օգոստոսի զորահավաքով 18-45 տարեկան հայ հպատակները ևս, մյուս քաղաքացիների նման, գնացել են ռազմաճակատ: Սակայն Սարիղամիշի պարտությունից հետո` 1915 թ. փետրվարի 25-ին, անձամբ Էնվեր փաշայի կողմից հղված գաղտնի հրամանով հայերը զինաթափվել են, և նրանց մեծ մասն ընդգրկվել է բանվորական գումարտակներում (amele taburları): Այդ զինվորները բնաջնջվելու էին, քանի դեռ շարունակվում էր տեղահանությունը: Սակայն չէին բավարարվելու միայն զինվորագրված հայերի ոչնչացմամբ: Լինելու էր դրանից շատ ավելի ցավալի մի բան. բանակում ողջ մնացած և իրենց ծառայությունը շարունակող հայ զինվորների և սպաների ընտանիքները ևս ենթարկվելու էին բռնագաղթի և բնաջնջման: Սարգիս Թորոսյանը բացառություն չի եղել: Օսմանյան կառավարության արխիվը լի է այն դիմում-խնդրագրերով, որոնցով հանդես են եկել օսմանյան բանակում ծառայող այն հայ զինվորները, ովքեր ուզում էին տեղեկանալ իրենց ընտանիքների ճակատագրի մասին: Ռազմական նախարարության Զինամթերքի չորրորդ մասնաճյուղի Շինարարության բաժնի պաշտոնյա Փարսիհը, Բիլեջիքի բնակիչ Դար-ուլ-մուալլիմ հիվանդանոցի բժշկի օգնականներից Նասիբօղլու Մինաս էֆենդին, Երուսաղեմի Առաջին ատյանի հիվանդանոցի սննդի հարցերով զբաղվող պաշտոնյա Կիրակոս էֆենդին, բուրսացի Ներսես Միքայելյանը, լեյտենանտ Բոլդավինլի Հակոբը, իզմիթցի Արամ Ասատուր Դեմիրճյանը, Քոնիայից Տիգրան Արթունը, բալըքեսիրցի Օհաննեսօղլու Արթինը, ստամբուլցի Փափասօղլու Սըրաքանը, Իզմիթի սանջակից Հաջը Սարգիսօղլու Գրիգոր էֆենդին ընդամենը մի քանիսն են այդ անուններից:

Նկատի ունեցեք, որ այստեղ նշում եմ միայն Արևմտյան Անատոլիայի ողջ մնացած հայ զինվորներին. չեմ անդրադառնում այն խորը խնդրին, որ չի հանդիպում Արևելյան Անատոլիայի հայերից գեթ մեկին պատկանող նամակագրություն, բացի այդ` վերոհիշյալ բոլոր փաստաթղթերը գրվել են 1915 թ. օսգոստոսից հետո…

Հարգարժան Դավութօղլու, Ձեզ պատկանող «չանաքքալեյան հիշողությունը» տեղ տալի՞ս է արդյոք օսմանյան բանակում կռվող հայ զինվորների և նրանց ընտանիքների բնաջնջմանը:

Պատմությունը չի կերտվել մահմեդականները՝ մի կողմում, քրիստոնյաները` մյուս սցենարով, հարգելի´ Դավութօղլու: Չանաքքալեն՝ «մերը», 1915-ը` «հայերինը» չէ, հարգարժա´ն Դավութօղլու: Օսմանյան պետությունը և այն ղեկավարող կուսակցությունը` «Իթթիհատ վե Թերաքքին», հեղել է իր մահմեդական ու քրիստոնյա քաղաքացիների արյունը: Մահմեդականները կոտորվել են պատերազմի և հիվանդության պատճառով, իսկ հայերը, գիտակցված քաղաքականությամբ բնաջնջվելով, անհետացել են Անատոլիայի տարածքից: Այսքան պարզ է այս հարցը… Ինչու՞ եք այդպես դժվարանում: Չլինի՞ այն բանի պատճառով, որ քրիստոնյա հայերին չեք կարողանում «մեզանից» համարել: Մի՞թե հենց դա է պատճառը, որ քրիստոնյա քաղաքացիների հասարակ վաքըֆային-գույքային խնդիրներն անգամ դեռ չեք կարողանում լուծել: Գիտեք, չէ՞, որ ժամանակակից գրականության մեջ դա անվանում են խտրականություն:

Թաներ Աքչամ, Կլարկ համալսարան

Թարաֆ օրաթերթ, 11.05.2010