Դիարբեքիրը մի ժամանակ հայկական էր

 Ֆիրազ Բարան. «Այսօր նույնիսկ մատների վրա դժվար է հաշվել, թե քանի հայ է ապրում Դիարբեքիրում, մինչդեռ մի՞թե մի ժամանակ այդպես է եղել: Այդ հարցին հետևյալ պատասխանն է տրվում 1610 թ. Դիարբեքիր այցելած հայ Սիմեոնի «Ճանապարհորդական նոթերում».

«Քաղաքում կար 1000 տնից բաղկացած հայկական բնակչություն: Դրամահատարանը, մաքսատունը, իջևանատները և այլ կարևոր գործեր նրանց ձեռքերում էին գտնվում: Բացի այդ՝ հայ էին նաև բոլոր խոհարարները, խորոված պատրաստողները, հացագործները, նպարավաճառներն ու մսագործները:

Կիրակի և տոնական օրերին քաղաքը ամայի և մեռած տեսք էր ստանում, քանի որ հայերը չէին բացում ու աշխատեցնում իրենց խանութները» (Սիմեոն, «Հայերը պատմության մեջ», էջ 163):

Սիմեոնը նույն էջում տալիս է նաև հետևյալ տեղեկությունները. «Մի օր, երբ գնացել էի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի, վարդապետից, վանականից և եպիսկոպոսներից բացի, կային նաև 25 քահանաներ»:

Այսօր Դիարբեքիրում քանի՞ խոհարար հայ կա: Կամ հացագործ, մսագործ… Լավ իսկ արդյոք քահանա հայ կա՞ Դիարբեքիրում:

Սիմեոնի «Ճանապարհորդական նոթերն» ընթերցելիս տեղեկանում ենք, որ հայերը պարբերաբար աքսորների են ենթարկվել ոչ միայն այս դարում, այլև տարբեր դարաշրջաններում: Այն ժամանակաշրջանում Լեհաստանին պատկանող Լվով քաղաքում բնակվող հայ Սիմեոնը 1608 թ. ուխտագնացություն է կատարում դեպի Երուսաղեմ: Նա այնտեղ է հասնում 1615 թ.: Մեկ տարի այնտեղ մնալուց հետո վերադառնում է: 1618-ին հասնում է Լվով: Սիմեոնն այդ ընթացքում լինում է Ստամբուլում, Վենետիկում, Հռոմում, Կահիրեում, Դիարբեքիրում, Մուշում, Փալուում, Մալաթիայում և Բուրսայում, քանի որ դրանք գտնվում էին դեպի Երուսաղեմ ընկած ճանապարհին: Իր այցելած յուրաքանչյուր վայր առնվազն մեկ շաբաթ կամ առավելագույնը մեկ տարի մնացած Սիմեոնը աշխատում է, շրջում և նոթագրում: Երբ վերադառնում է Լեհաստան, տպագրում է իր նոթերը: Սիմեոնը, որը չի բավարարվել զուտ դիտորդի կարգավիճակով, լույս է սփռում տվյալ դարաշրջանի և իր հանդիպած մարդկանց վրա` ներկայացրած փաստաթղթերի շնորհիվ: Նրա գիրքը կարող է խիստ օգտակար լինել 1608-1619 թթ. օսմանյան ժամանակաշրջանի և քաղաքների, ինչպես նաև` հայերի և քրդերի միջև հարաբերությունների հետազոտողների համար:

Քրդերենին ու հայերենին տիրապետող ասորի ուղեկցորդը

Սիմեոնի գրքում կան նաև ուշագրավ տեղեկություններ` իրար կողք ապրող հայերի, քրդերի և ասորիների վերաբերյալ: Մարդ նախանձում է այն ժամանակվա հանրային կյանքին: Սիմեոնը հետևյալն է հայտնում իր գրքի 151-րդ էջում. «Երբ գնացի Փալու, մի ասորի ուղեկցորդ վարձեցի, որը գիտեր նաև քրդերեն ու հայերեն»:

Ի~նչ գեղեցիկ նախադասություն` քրդերեն և հայերեն խոսող ասորի: Սիմեոնի գրածի համաձայն` մի քանի լեզվի էին տիրապետում ոչ միայն ուղեկցորդները: Իրար մեջ ապրող բնակչության մեծ մասը խոսել է առնվազն երկու լեզվով:

Տվյալ ժամանակաշրջանի ավտոկանգառն են եղել մեծ ախոռները

Վերոհիշյալ գրքում ամենայն մանրամասնությամբ նշվում է, թե որտեղ որքան հայ բնակչություն է եղել, քանի եկեղեցի են հայերն ունեցել, և ինչպիսի կառուցվածք են ունեցել հայկական եկեղեցիները: Բացի այդ՝ տեղեկություններ են տրվում այն հայերի մասին, որոնք աքսորվել են, փախել պատերազմից, կամ որոնց գույքը խլվել է բռնակալ փաշաների կողմից: Դրա հետ մեկտեղ՝ մանրամասներ են ներկայացվում նաև հանրային կյանքի մասին: Քանի որ մեր թեման վերաբերում է Դիարբեքիրին, օրինակներ բերենք հենց Դիարբեքիրից. «Քաղաքում կա Հասանփաշա իջևանատունը: Այն մի հսկայական քարե շինություն է, որի գետնահարկում են գտնվում երկու մեծ ախոռ, որոնցում կարող են պահվել միաժամանակ 500 ձիեր: Այդ եռահարկ կառույցում կան փայտից շինված սենյակներ»:

Մարդու ծիծաղն է գալիս, բայց դա շատ կարևոր տեղեկություն է: Այն ժամանակվա ավտոմեքենաները ձիերն էին, որոնց համար նույնպես կայանատեղի էր անհրաժեշտ: Քաղաքի մեջ ամենուր հնարավոր չէ կայանել: Այսինքն` տվյալ ժամանակաշրջանի ամենամեծ ավտոկանգառներից մեկն էլ եղել է Հասանփաշա իջևանատան ախոռը:

Միշտ ասվել է, թե Դիարբեքիրը եղել է կրոնական և քաղաքական կենտրոն: Սիմեոնը հետևյալ տեղեկություններն է տալիս տվյալ հարցի առնչությամբ. «Դիարբեքիրը թագավորների և պատրիարքների նստավայրն է: Կրոնական ու մշակութային կենտրոն: Հենց այստեղ են կրթվել գիտնական-եպիսկոպոսներ, վարդապետներ, գուսաններ և բազմաթիվ ուսյալ քահանաներ: Դիարբեքիրը Եգիպտոսի նման մի կենտրոն է` Մարիամ Աստվածածնի անունը կրող մեծ եկեղեցիներով, ասորական պատրիարքարանով և հայկական ներակայցուցչությամբ: Այստեղ են աշխատում բազմաթիվ ոսկերիչներ, դանակագործներ, տրեխագործներ երկարաճիտ կոշիկներ պատրաստողներ և այլ արհեստագործներ: Քաղաքում եպիսկոպոսարանի և դպրոցական շենքերի հետ մեկտեղ կան նաև Սուրբ Կիրակոս և Սուրբ Սարգիս անուները կրող երկու մեծ քարաշեն հայկական եկեղեցիները:

http://heval.info/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=9