Հերթի է դրված հայերեն-թուրքերեն զրուցարանի հրատակումը

Թուրքական լեզվագիտական ընկերության կողմից պատրաստված Հայերեն-թուրքերեն /թուրքերեն-հայերեն բառարանը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել: Թուրքական լեզվագիտական ընկերության նախագահ, դոկտոր, պրոֆեսոր Շյուրքյու Հալուք Աքալըն վերոհիշյալ բառարանի մասին խոսելիս հայտնեց, որ մի քանի նոր բառարանների հետ մեկտեղ հրատարակության է պատրաստվել նաև Թուրքերեն-հայերեն զրուցարանը: Պրոֆեսոր Աքալըն հիշեցնելով, որ հայ լեզվաբանները մեծ ներդրում ունեն թուրքերեն լեզվի ուսումնասիրության մեջ, պատմեց նաև Հակոբ Դիլաչարի մասին:

Հարց –  Ինչպե՞ս օրակարգային դարձավ Հայերեն-թուրքերեն/Թուրքերեն-հայերեն բառարանի հրատարակման հարցը:

Պատասխան – Հայկական հարցի առնչությամբ տեղի ունեցած դեպքերը ցույց տվեցին նաև Հայերեն-թուրքերեն բառարան պատրաստելու անհրաժեշտությունը: Դժբախտաբար, մեկ դարից ավելի մի ժամանակահատվածում նման բառարան չի տպագրվել` բացառությամբ տուրիստական նպատակներով հրատարակված մի շուկայական բառարանի: Այս բացը լրացնելու համար նախաձեռնեցինք Թուրքերեն-հայերեն/Հայերեն-թուրքերեն բառարանի հրատարակումը: Բացի այդ՝ հրատարակման ենք պատրաստում նաև զրուցարաններ: Մեր մի քանի համալսարաններում դեռ նոր սկսել են բացվել հայերենի բաժիններ: Այնինչ վաղուց պետք էր նման բաժիններ բաց անել: Մեր պատմաբանների մեջ գրեթե չկան հայերենին տիրապետող մասնագետներ: Ահա և, երբ ձեռնարկեցինք այդ նոր բառարանների հրատարակումը, որոշեցինք մեր պատմաբանների, հետազոտողների աշխատանքներին ծառայեցնելու նպատակով դրանք հրատարակել արտատպությամբ: Մեզ այդ հարցում խրախուսողն էլ եղավ Թուրքական պատմական ընկերության նախագահ, դոկտոր, պրոֆեսոր Ալի Բիրինջին: Անգամ մեր կողմից արտատպած բառարանը պատկանում է դոկտոր, պրոֆեսոր Ալի Բիրինջիի անձնական գրադարանին:

Հարց – Ո՞րն է այս բառարանի նշանակությունը:

Պատասխան – Մեր կողմից հրատարակված այս բառարանն ունի նաև պատմական նշանակություն: Օսմանյան կայսրությունում «հավատարիմ ազգ» անվանված հայերը, կրթական ոլորտից բացի, դեր են ունեցել նաև մշակութային կյանքում: Թուրքերեն լեզվի մասին ուսումնասիրություններ կատարած հայերը ծառայել են թուրքերենի զարգացմանը: Առաջին թուրքերեն արմատական բառարաններից մեկի հեղինակն է եղել Պետրոս Քերեսթեջիյանը: Մեկ այլ հայ լեզվաբան է Պետրոս Զեքի Կարապետյանը: Պետական գերագույն վարչական մարմնի քարտուղար Պետրոս Զեքի բեյը հայկական դպրոցներում թուրքերենի դասավանդման համար պատրաստել էր 15 դասագիրք: Պետրոս Զեքին 1907 թ. հրատարակել է մոտ 50 հազար բառ պարունակող Հայերեն-թուրքերեն լիակատար բառարանը, իսկ 1912 թ.` Թուրքերեն-հայերեն լիակատար բառարանը: Տվյալ ժամանակաշրջանի ճանաչված հեղինակներից Ռեջաիզադե Էքրեմը և Ահմեդ Ռասիմը առաջաբաններ են գրել Պետրոս Զեքիի բառարանների համար: Ահա մենք` որպես Թուրքական լեզվագիտական ընկերություն, իրականացրեցինք այդ բառարանների արտատպությունը: Այս բառարանը ցույց է տալիս, որ հայերը, որոնց հետ ապրում էինք համատեղ, մեծ ներդրում ունեն նաև թուրքերեն լեզվի ուսումնասիրության մեջ: Պետրոս Զեքի բեյը  մեծ սեր է տածել թուրքերենի նկատմամբ:

Հարց – Արդյոք չվարանեցի՞ք սույն նախաձեռնության մեջ` նկատի առնելով Թուրքիայում տիրող մթնոլորտը և Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում նկատվող լարվածությունը:

Պատասխան  – Ո’չ, նման վարանում երբեք չենք ունեցել: Քանզի մենք գիտական հիմնարկ ենք: Մենք գիտական հետազոտություններ ենք կատարում թուրքերեն լեզվի ուղղությամբ: Ուսումնասիրում ենք թուրքերենի հետ առնչված բազմաթիվ մեռած ու կենդանի լեզուներ: Ինչու՞ պիտի վարանեինք նման բառարան հրատարակելիս: Այն մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց:

Հարց – Բառարանը տպագրելուց հետո որևէ բացասական արձագանք ստացե՞լ եք:

Պատասխան – Մամուլում հայտնվեցին դրական  կարծիքներ: Ոչ մի բացասական արձագանք չենք ստացել: Բառարանի հանդեպ շատ մեծ հետաքրքրություն է նկատվում:

Հարց – Արդյոք ունե՞ք հայերենին առնչվող այլ նախագծեր:

Պատասխան – Առաջիկա օրերին իրականացնելու ենք 1884 թ. Օսմանյան պետության Լուսավորության նախարարության երաշխավորությամբ հրատարակված Ֆրանսերեն-հայերեն բառարանի արտատպությունը: Նշյալ բառարանը ևս պատմական նշանակություն  ունի: Սույն բառարանի առկայությունը ցույց է տալիս այն կարևորությունը, որ տալիս էին Օսմանյան պետության սահմաններում բնակվող հասարակությունները մշակութային կյանքի հանդեպ: Այս բառարանները, որոնք արդեն արտատպել ենք կամ արտատպելու ենք, օգնում են նաև Հայերեն-թուրքերեն և Թուրքերեն-հայերեն բառարանների մշակման գործին: Բացի այդ՝ պատրաստում ենք նաև Թուրքերեն-հայերեն զրուցարան:

Հարց – Մարթայանն ինչպե՞ս է դարձել Դիլաչար:

Պատասխան – Աթաթուրքը թուրքերեն լեզվի ուսումնասիրություններ կատարած Հակոբ Մարթայանին հրավիրել էր 1932 թ. տեղի ունեցած Թուրքական լեզվագիտական ընկերության համագումարին: Համագումարին մասնակցելու համար Սոֆիայից եկած Հակոբ Մարթայանը տարիներով աշխատել էր Թուրքական լեզվագիտական ընկերությունում` որպես գլխավոր մասնագետ: Աթաթուրքը նրան շնորհել էր Դիլաչար ազգանունը: Հակոբ Մարթայանն էլ, այդ օրվանից սկսած, իր հոդվածներում օգտագործել է Դիլաչար ազգանունը:

Սեֆա Քափլան hurriyet.com.tr 04.05.2010