Որդվոց որոտման եկեղեցու վերականգնումը հովանավորվում է ՙՍտամբուլ՝ 2010՚ գործակալության կողմից:
Բարձրացել է հայկական պատմական եկեղեցիների վերականգնման մի մեծ ալիք: Համայնքը գոհ է, որ ոտքի են կանգնեցվում այն հուշարձանները, որոնց սեփականատերն ինքը չի հանդիսանում: Եթե սեփականատերը հարմար գտնի, ապա իրեն պատկանող եկեղեցիներում կարող են անգամ պատարագ մատուցել` «տարին մեկ անգամ»:
Վանա լճի ամենամեծ կղզու` Աղթամարի վրա գտնվող Սուրբ խաչ եկեղեցին /915-921/ Թուրքիայի Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարության կայքէջում ընդգրկված է «պաշտամունքի կենտրոններ» բաժնում` տասնյակ պատմական մզկիթների և եկեղեցիների հետ մեկտեղ: Միայն թե, ի տարբերություն մզկիթների, փակ է արարողությունների համար այնպես, ինչպես մյուս պատմական եկեղեցիները, քանզի մի ժամանակ Հայոց պատրիարքարանի կենտրոնն է եղել այդ փոքրիկ եկեղեցին, Մշակութային հասրտությունների և թանգարանների գլխավոր տնօրինությանը ենթակա այդ թանգարանը:
2007 թ. եկեղեցու` որպես թանգարան բացվելու ժամանակ սկսված քննարկումները վերսկսվեցին այն բանից հետո, երբ Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարար Էրթուղրուլ Գյունայի հաստատմամբ` թույլատրվեց եկեղեցում ՙտարին մեկ անգամ՚ պատարագ մատուցել: Եկեղեցու վերականգնման ընթացքում պատրիարք Մեսրոպ Մութաֆյանը պահանջել էր «գոնե տարին մի քանի անգամ պատարագ մատուցելու համար եկեղեցու վրա զանգ կախել, առաջնային պլանում խաչ տեղադրել և այդ կապակցությամբ էլ եկեղեցին բացման ժամանակ իր կողմից օծել», բայց մերժվել էր: Պատրիարքի` պատարագ մատուցելու ցանկությունն իրականություն դարձավ վերականգնված «թանգարանի» բացումից ուղիղ երկու տարի անց` մարտին: Սակայն այս անգամ պահանջը եկել էր Վանի նահանգապետ Մյունիր Քարալօղլուից: Վերջինս Մշակութային հասրտությունների և թանգարանների գլխավոր տնօրինությունից պահանջել էր «տարին մեկ անգամ հավատացյալ զբոսաշրջիկների առաջ բացել Աղթամար հուշարձան-թանգարանը»: Նա ասել էր, թե «դրա շնորհիվ առաջացած զբոսաշրջիկների ներհոսքը կնպաստի տարածաշրջանի տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական խնդիրների լուծմանը»: Մշակույթի նախարարի վավերացմամբ թույլտվություն ստացվեց արարողություն կատարել սեպտեմբերի 12-ին` Սուրբ Խաչ տոնին, որի անունը կրում է սույն եկեղեցին:
Թուրքիայի հայերի հոգևոր խորհրդի նախագահ Արամ Աթեշյանը, պատարագի թույլտվության կապակցությամբ իր գոհունակությունը հայտնելով հանդերձ, անհանգիստ է իրենց նախաձեռնությունից դուրս տեղի ունեցող այս զարգացումից. «Թուրքիայի սահմանների ներսում կատարվող հայկական համայնքի կրոնական արարողությունների համար ես եմ պատասխանատու: Սակայն դրա մասին ես ոչ մի պաշտոնական գրություն չեմ ստացել: Եթե մեր ուզած պայմանները չստեղծվեն, եթե̦ օրինակ̦ կրճատվի մասնակցել ցանկացող մարդկանց թիվը, ապա ես պատարագ չեմ մատուցի»:
«Ես վաճառում եմ իմ եկեղեցին»
Արամ Աթեշյանը, անդրադառնալով Թուրքիայում գտնվող հայկական եկեղեցիների սեփականության խնդրին, ասում է. «Գնման կայքագրերով գալիս են և ասում, թե «Ես վաճառում եմ իմ եկեղեցին»: Այնինչ տվյալ վայրում ինձ պատկանող եկեղեցի չկա: Դրանց սեփականության իրավունքն այլոց է անցել: 1914 թ. այս հողերում 2200 եկեղեցիներ կային: Որտե՞ղ են դրանք հիմա»:
Աթեշյանի նշած եկեղեցիներից մեկն էլ Մալաթիայի Սուրբ Աստվածածին (Թաշհորոն) եկեղեցին է: Երկար ժամանակ չօգտագործված 18-րդ դարի այս կառույցը, որի սեփականության իրավունքը պատկանում է միաժամանակ Մալաթիայի քաղաքապետարանին, Վաքըֆների գլխավոր տնօրինությանը և Ազգային անշարժ գույքերի գլխավոր վարչությանը, ցանկանում են վերականգնել Չարմուզլու Քայնարջա թաղամասի՝ Մզկիթների կառուցման ու պահպանման կազմակերպության միջոցով (հիշեցնենք, որ Չարմուզլուն նաև Հրանտ Դինքի ծննդավայրն է):
Հայկական համայնքը բոլորովին էլ վստահ չէ, թե Թաշհորոնը կմնա որպես եկեղեցի: HAYCAR կազմակերպությունը, որի անդամներն են հայ ճարտարապետներ, շինարարներ և արվեստի պատմաբաններ, թեև դրական է համարում սույն կառույցը ոտքի կանգնեցնելու նախաձեռնությունը, սակայն խոսում է եկեղեցուն կրկին պաշտամունքի վայրի կարգավիճակ ապահովելու անհրաժեշտության մասին: Այն հանգամանքը, որ կառույցի մի մասը գործածվելու է որպես թանգարան, մեկնաբանվում է որպես «հարստացնող ֆունկցիա»: HAYCAR կազմակերպությունը նաև հայտնում է, որ շինությունը կարող է օգտագործվել նաև կրոնական կարգավիճակին համապատասխան միջոցառումների նպատակով (ցուցահանդես, կլոր սեղան, դասական երաժշտության համերգ և այլն): Դեռևս հայտնի չէ, թե ինչ է լինելու Թաշհորոն եկեղեցու ճակատագիրը: Մզկիթների կառուցման ու պահպանման կազմակերպությունը դրամական միջոցներ ստանալու նպատակով դիմել է նաև Հայոց պատրիարքարանին և հայկական համայնքի ակնառու դեմքերին: Նրանք առայժմ հետևում են դեպքերի զարգացմանը:
Եեկեղեցուց` մշակութային կենտրոն
Եկեղեցիներից մեկն էլ, որ ծրագրում են վերականգնել ու վերածել մշակութային կենտրոնի, Գում Գափու թաղամասում գտնվող Հայոց պատրիարքարանի դիմաց կառուցված երեք եկեղեցիներից մեկը հանդիսացող Որդվոց որոտման եկեղեցին է: Սույն եկեղեցու վերականգնումը, որը պատկանում է անմիջապես իր դիմաց գտնվող Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու և դպրոցի վաքըֆին, իրականացվելու է ՙ2010 թ. Ստամբուլը` եվրոպական մշակույթի կենտրոն՚ գործակալության միջոցներով: Իրականում տարիներ շարունակ ավերակ վիճակում գտնվող այս եկեղեցին մշակութային կենտրոնի վերածելու գաղափարը ծնվել է դեռևս 1998 թ.: Այդ տարի պատրիարքարանը ներկայացրել էր մի նախագիծ, համաձայն որի` սույն կառույցը անհրաժեշտության դեպքում պետք է օգտագործվեր նաև որպես եկեղեցի, սակայն հիմնականում լինելու էր մշակութային միջոցառումների կենտրոն: Սակայն անհրաժեշտ միջոցների բացակայության պատճառով այս նախագիծը մնացել էր թղթի վրա: Այն կրկին օրակարգ է բերվում 5 տարի առաջ՝ ՙ2010 թ. Ստամբուլը` եվրոպական մշակույթի կենտրոն՚ գործակալության դիմումի շնորհիվ: Նախագիծը տեղ է գտնում նաև Ստամբուլը եվրոպական մշակույթի կենտրոն դարձնելու համար 2006 թ. Բրյուսելում տեղի ունեցած շնորհանդեսում: Եվ այն հանգամանքը, որ ՙ2010 թ. Ստամբուլը` եվրոպական մշակույթի կենտրոն՚ գործակալությունը մի հայկական եկեղեցի էր վերականգնելու, արդարացնում է սպասումները` գործակալության անդամությանը նպաստելու առումով:
Արամ Աթեշյանը եկեղեցու վերականգնման առնչությամբ հետևյալն է ասում. «Որդվոց որոտման եկեղեցին եթե անգամ իմ սեփական միջոցներով էլ վերականգնեի, դարձյալ մշակութային կենտրոնի էի վերածելու, քանի որ դրա կարիքն իրոք զգացվում է»:
Ըստ «2010 թ. Ստամբուլը` եվրոպական մշակույթի կենտրոն» գործակալության կանոնադրության` նախատեսվում է, որ վերականգնումը կավարտվի այս տարի: Մինչդեռ գործակալության կեղմից ձգձգումների պատճառով երկու հաստատությունների միջև դեռևս արձանագրություն չի ստորագրվել, և շինարարական աշխատանքներն էլ չեն սկսվել: Սակայն գործակալության ու վաքըֆի միջև տեղի ունեցած քննարկման համաձայն` նախատեսվում է, որ 19-րդ դարում կառուցված այս եկեղեցում նույնպես «տարին մեկ անգամ» պատարագ կմատուցվի:
Միակը` Դիարբեքիրում
Կան նաև այնպիսիք, ովքեր դեմ են իրենց նախնիների հիշատակ հանդիսացող եկեղեցիներում «տարին մեկ անգամ» պատարագ մատուցելուն: Այսօրվա դրությամբ այդ իմաստով միակ օրինակը Դիարբեքիրում գտնվող Սուրբ Կիրակոսը սեփական միջոցներով ոտքի կանգնեցնելու ձգտող վերոհիշյալ եկեղեցին և համանուն վաքըֆն են: Վերջինս անցած տարի բացասական պատասխան ստացավ Թուրքիայի Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունից, ուր դիմել էր` Թուրքիայի միջինարևելյան շրջանում գտնվող և 15-րդ դարին պատկանող այդ ամենամեծ հայկական պատմական եկեղեցին վերականգնելու համար միջոցներ հայթայթելու նպատակով: Նախարարությունը վաքըֆին ուղարկած իր պատասխանում որպես մերժման փաստարկ էր բերել «տվյալ անշարժ գույքի` նախարարությանը չպատկանելու» հանգամանքը (եկեղեցին պատկանում է վերոնշյալ վաքըֆին): Վաքըֆի ղեկավար խորհրդի նախագահ Վարդգես Էրգյուն Այըքը, Էրթուղրուլ Գյունայի խոսքերը մեջ բերելով, ասում է. «Եթե նախարարությանն ասեինք, թե եկեղեցին թանգարան դարձրեք, այդ դեպքում, թերևս, նախարարությունն աջակցեր»:
Ըստ Այըքի` ապշեցուցիչ է նաև պետության տված այն պատասխանը, թե «եկեղեցու գնման կայքագիրն իրեն չի պատկանում»: Վարդգես Էրգյուն Այըքը հետևյալն է ընդգծում. «Եկեղեցին թղթի կտոր չէ, այլ՝ շինություն»:
Այնուամենայնիվ, սույն եկեղեցու վերականգնումը շարունակվում է վաքըֆի ղեկավարության կողմից` Թուրքիայից ու արտասահմանից հավաքված նվիրատվությունների շնորհիվ: Այըքի խոսքերով` վերականգնմանն աջակցողների մեջ կան նաև «թուրք մահմեդական եղբայրներ»: Վաքըֆի նախագահը հետևյալ կերպ է բացատրում համայնքի կողմից այս նախագիծը սեփական միջոցներով իրականացնելու դժվարությունը. «Դիարբեքիրում և Անատոլիայում հայկական բնակչություն չի մնացել: Մեր գործը բարդ է»:
Նա տեղեկացնում է նաև, որ նախարար Գյունայը թեև անմիջականորեն եկեղեցու վերականգմանը չի աջակցել, սակայն այս նախագծին նպաստելու համար անձնական ջանքեր է գործադրում: Այըքը կարևորում է այդ հանգամանքը: Ըստ վաքըֆի ղեկավար խորհրդի նախագահի` եկեղեցու սեփականության խնդրի լուծումը ևս գտնվում է պետության ձեռքում: Նա հետևյալն է ասում այդ մասին. «Ինչպես որ պետությունը կարողանում է որևէ կերպ սեփականացված հյուղակների տարածքների` պետական գանձարանին պատկանելը տարիներ անց հաստատել, այնպես էլ կարող է պարզել, թե ինչպես են այլոց ձեռքն անցել եկեղեցիների գնման կայքագրերը: Պետությունը, ցանկության դեպքում, դա կարող է անել»:
radikal.com.tr̦02.05.2010
Գյոքհան Թան, լրագրող, Բիլգի համալսարանի՝ ԶԼՄ-ների և հաղորդակցման միջոցների ֆակուլտետի դասախոս
Leave a Reply