Դուդուկ

2005 թ. նոյեմբերի 25-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ն ԴՈՒԴՈՒԿ–ի երաժշտությունը հռչակեց որպես մարդկության բանավոր և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գլուխգործոց:

Դարեր շարունակ Դուդուկի երաժշտությունը ուղեկցել է հայ ժողովրդին թե՛ տոնախմբությունների ու հարսանեկան ծեսերի, թե՛ սգո ու վշտալի արարողությունների ժամանակ: Հայ ժողովրդի երաժշտական մշակույթի անցյալը, ներկան, նաև ապագան անհնար է պատկերացնել առանց դուդուկի թովիչ հնչողության, առանց նրա դյութիչ ձայնային ելևէջների: Այն ուղեկցել է հայ ժողովրդին գաղթի ճամփաներից մինչև սիբիրյան աքսորավայրերը, Մայր տաճարներից մինչև ժամանակակից համերգային լուսավոր սրահները:

Դուդուկի նախատիպեր հանդիպում են Անդրկովկասի, Հյուսիսային Կովկասի և Միջին Ասիայի, Իրանի ժողովրդական մշակույթներում: Այն այդ ժողովուրդների սիրված երաժշտական նվագարաններից է: Սակայն այդ և հայկական դուդուկի կառուցվածքում կան էական տարբերություններ, որոնք էլ հանգեցնում են ձայնային և տեխնիկական հնարավորությունների տարբերություններին: Հայկական դուդուկը, որը կոչվում է նաև ծիրանափող, ունի թավշյա, նուրբ երգային տեմբր: Դուդուկի հնչերանգում նկատելի է հայ ժողովրդի խոսակցական, ավելին՝ բարբառային, հնչերանգային համակարգը:

Դարերի հոլովույթում՝ ձևի և տեխնիկական հնարավորությունների զարգացման ընթացքում, գործիքը կատարելագործվել է, և այժմ ժամանակակից դուդուկն ունի տասը անցք, որոնցից ութը դիմային են, իսկ երկուսը՝ հակառակ կողմից:

Դուդուկն օգտագործվում է ինչպես մենանվագ, այնպես էլ նվագակցող (ձգված հնչյունների օգնությամբ հիմնական մեղեդուն ձայնակցող) գործիքի դերում:

1920-30-ական թվականներին Հայաստանում ձևավորվեց նոր կատարողական դպրոց, որի հիմնադիրներն են Մարգար Մարգարյանը, Լևոն Մադոյանը, Խաչիկ Խաչատրյանը և Վաչե Հովսեփյանը: Վերջինս և նրա ավանդույթների շարունակող Ջիվան Գասպարյանը ստեղծեցին դուդուկի նոր երգացանկ՝ հիմնված հայկական բանահյուսական երգերի ու պարեղանակների վրա, որոնք հիմնականում կատարվում են ուրախ հանդիսությունների ժամանակ:

Ժամանակակից լավագույն հայ դուդուկահարներից են Ջիվան Գասպարյանը, Գևորգ Դաբաղյանը (Երևան), Մկրտիչ Մալխասյանը (Գյումրի), Վլադիմիր Կրոյանը (Վանաձոր), Գեորգի Մինասովը (Արցախ) և ուրիշներ:
 

Դուդուկը՝ որպես եզակի գործիք, կարող է արտահայտել տարբեր տրամադրություններ՝ ուրախություն, տխրություն, թախիծ, ցնծություն: Սա բնորոշ է հայկական բնավորությանը, քանզի դարեր շարունակ հայի “մի աչքում եղել է արտասուք, իսկ մյուսում՝ ծիծաղ”: Դուդուկը լավագույնս արտահայտում է այդ հոգեվիճակը:

Բազմաժանր է դուդուկի նվագացանկը: Այն ներառում է ինչպես ժողովրդական, այնպես էլ դասական պոեզիայի ազդեցությունը՝ սկսած Սայաթ-Նովայից մինչև Ավետիք Իսահակյան:

Գոյություն ունեն A, B, D և C տեսակի դուդուկներ (28-40 սմ երկարությամբ), ոչ տեմպերացված լարվածքով:

Ժամանակակից դուդուկ պատրաստողները կատարելագործում են գործիքի հնարավորությունները: Օրինակ՝ վարպետ Կարլենը, ստեղծել է անսովոր չափի մի դուդուկ, որն ընդլայնում է գործիքի ձայնային ծավալը: Ժամանակակից դուդուկի տեխնիկական հնարավորությունները թույլ են տալիս այն մոտեցնելու արևմտյան փողային գործիքների, մասնավորապես՝ կլարնետի, հոբոյի հնարավորություններին:

Սրան զուգահեռ, խորհրդային տարիներին Հայաստանում, ցավոք, իջել է դուդուկի ժողովրդականությունը անգամ գյուղական վայրերում, որտեղից ծնունդ էր առել գործիքը:

Դուդուկի երաժշտության համերգներն այսօր քչացել են: Վերջին 15 տարիներին սոցիալական ոչ բավարար պայմանները ստիպեցին շատ դուդուկահարների թողնել Հայաստանը, մեկնել արտերկիր, որով պակասեց գործիքին տիրապետողների և նրա ավանդույթները շարունակողների թիվը: Ստեղծվածը պահպանելու, այդ ամենը չկորցնելու, արմատներից չկտրվելու համար անհրաժեշտ են գործիքի վայելած համբավին համարժեք գործողություններ, մասնավորապես՝ պետական հոգածություն:

Այլ է դուդուկի հնչողությունը, երբ այն նվագում են այլ ազգերի երաժիշտներ: Հայերը նվագում են այնպիսի հնչողությամբ ու տեխնիկայով, որ դուդուկի ձայնը մոտենում է մարդկային ձայնին:

Հայ մեծանուն կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանն ասել է. “Դուդուկը այն միակ գործիքն է, որը լսելիս ես կարող եմ արտասվել”:

Այսօր աշխարհում սկսվել է դուդուկի հաղթարշավը: Դրա մասին են վկայում Հոլիվուդում և Եվրոպայում նկարահանված այն բազմաթիվ ֆիլմերը, որոնցում օգտագործվել են Վաչե Հովսեփյանի և Ջիվան Գասպարյանի կատարումները:

Այսօր հայ ժողովուրդը հոգևոր վերածնունդ է ապրում, և դուդուկի երաժշտությունը, որ դարձել է ազգային խորհրդանիշ, նվաճում է նոր բարձունքներ՝ պահպանելով հայի ոգին արդի համաշխարհայնացման ժամանակաշրջանում:

Մի շարք պետական և հասարակական կազմակերպություններ այսօր զբաղված են դուդուկի երաժշտության պահպանման և տարածման խնդիրներով: Դրանցից է հայկական ժողովրդական երաժշտության պահպանման հասարակական կազմակերպությունը (նախագահ՝ Գևորգ Դաբաղյան), որի առաքելությունն է մաքուր ազգային երաժշտության պահպանումն ու տարածումը Հայաստանում և արտերկրում: Նրանք կազմակերպում են վարպետության դասեր, թողարկում ձայներիզներ, գրում դուդուկի ձեռնարկներ և այլն: 

Դուդուկի երաժշտության` Մարդկության ոչ-նյութական և բանավոր մշակութային ժառանգության գլուխգործոց ճանաչվելու շրջանակներում ներկայացված “Հայկական դուդուկի երաժշտության պահպահպանության” Գործողությունների ծրագիրը հավանության է արժանացել Ճապոնիայի կառավարության կողմից, որը պատրաստկամություն է հայտնել վերջինիս և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի միջև կնքված համաձայնագրի հիմման վրա (Japanese Funds-in –Trust for the Preseravtion and Promotion of Intangible Cultural Heritage) ֆինանսավորել վերոնշյալ ծրագրի իրականացումը:

http://www.icha.mincult.am/duduk.php?lang=arm