ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ՏԻԵԶԵՐՔԻ ՀԵՏ ԱՌՆՉՎՈՂ ԱՎԱՆԴԱԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ԵՎ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐ

(ԵՐԿԻՆՔ, ԵՐԿԻՐ, ԼՈՒՅՍ, ԽԱՎԱՐ, ԱՐԵՎ, ԼՈՒՍԻՆ, ԱՍՏՂԵՐ, ԱՄՊՐՈՊ, ՈՐՈՏ, ԿԱՅԾԱԿ, ՓԱՅԼԱԿ, ՑՈՂ, ԿՐԱԿ, ԿԱՅԾԱԿ, ՀՈՒՐ, ՋՈՒՐ)

1. ԵՐԿԻՆՔ ԵՎ ԵՐԿԻՐ

Երկինքն ու երկիրը ամուսիններ են, երկինքը հայր է, երկիրը՝ մայր: Երկնքի և երկրի արանքում է գտնվում երկնային ծիրանի ծովը:

Երկնային քաղաքը մի լույս տաճար է կամ ծիածանաքարով կառուցված վեհ կամարներով շողշողուն պալատ:Ամեն ինչ այնտեղ լույս ու փայլ է, հրաշալիք.այնտեղ ոչ խավար կա, ոչ ցուրտ: Դա “անմահության տուն ու տեղ է”:

Երկիրը հանգչում է եզի եղջյուրների վրա. երբ նա թափահարում է գլուխը, երկրաշարժ է առաջանում:

Ուրիշ պատկերացումների համաձայն՝ երկիրը գտնվում է օվկիանոսի վրա, չորս կողմից շրջափակված Լևիաթան ձկան մարմնով: Երբ նա իր պոչը բռնելու նպատակով շարժումներ է անում, երկիրը ցնցվում է և երկրաշարժ է առաջանում:Նրա գլխին մի մեծ ադամանդ կա, որ գիշեր ցերեկ լույս է տալիս:

 2. ԼՈՒՅՍ ԵՎ ԽԱՎԱՐ

Լույսի և խավարի կամ գիշերվա կանոնավոր իրար հաջորդելը կարգավորում է Ժուկը կամ Ժուկ ու ժամանակը: Նա ալեհեր ծերունի է՝ նստած մի բարձր սարի վրա: Ձեռքին ունի երկու կծիկ. մեկը՝ սպիտակ, մյուսը՝ սև: Նա կծիկներից մեկը կամ մյուսը հերթով սարից ցած է գլորում: Լեռան մեկ կողմից նա մի կծիկը ցած է գլորում, մինչդեռ լեռան հակառակ կողմից մյուսը կծկում է: Երբ սպիտակ կծիկն է քանդելով ցած գլորում, լուսանում է, արևը ծագում: Բայց երբ սպիտակ կծիկն է կծկում, իսկ սևը քանդելով՝ ցած գլորում, մթնում է,արևը մայր է մտնում: Գիշերայի խավարն անձնավորում են սև ու դժխեմ գիշերամայրերը, որոնք պառավ վհուկներ են, սև օձեր հմայողներ: Նրանք արևի և լույսի թշնամիներ են, որ աշխարհի ստեղծման օրից հետապնդում են արևին, բայց բնավ չեն կարողանում նրան հասնել կամ բռնել: Երբ երեկոն իջնում է, նրանք սարերի տակից դուրս են գալիս մեր աշխարհը, որպեսզի բռնեն արևին, բայց արևն արդեն մայր մտած է լինում, և միայն վերջալույսի ցոլքերն են աշխարհը լուսավորում: Այդ պահին նրանք մեկ բերան փչում են, և մութը պատում է ամբողջ աշխարհը: Պառավ գիշերամայրերը, ձեռներին սև օձեր բռնած, սկսում են դեսուդեն վազել, մտնում են սարերը, քարերը, անտառները, տները, գյուղերը, քաղաքները` կարծելով, թե արևն այնտեղ է թաքնվել: Երկար որոնելով և չգտնելով արևին, նրանք մտնում են սպիտակ ջրաղացներն ու ցամաքած հորերը և դրանց միջով անցնում գետնի տակ կամ ծովերի հատակը՝ արևին փնտրելու:

3. ԱՐԵՎ

Արևը գեղեցիկ պատանի է: Նա իր մոր հետ բնակվում է հեռու, աշխարհի ծայրին, կապույտ մարմարից շինված շքեղ պալատում: Պալատը գտնվում է տասներկու բակի մեջտեղը: Յուրաքանչյուր բակ չորս կողմից կամարակապ է, կենտրոնում` ավազան` ցայտող շատրվանով: Այնտեղ ոչ ծառ կա, ոչ կանաչ, ոչ կենդանի, ոչ թռչուն, ոչ էլ որևէ արարած:

Մեջտեղի բակի ավազանի վրա կառուցված է ոսկեղեն տաղավար, ու բացված է արեգակի մարգարտապատ մահիճը: Տաղավարի մի անկյունում լույսերի մեջ նստած չքնաղ ու լուսերես արևամայրը սպասում է որդու վերադարձին: Եվ ահա, օրվա ուղևորությունից հետո հոգնած,իր պալատն է վերադառնում բոցավառ արեգակը: Նա մտնում է ավազան, լողանում, իսկ աստղերը արթնանում են, ոտքի կանգնում, ողջունում արևին և երկինք բարձրանում: Արևամայրը գրկում, ջրից հանում է որդուն, պառկեցնում մահճում և կուրծք տալիս հավերժ երիտասարդ, մշտամանուկ արեգակին: Վերջինս քնում, հանգստանում է, որպեսզի հաջորդ օրն առավոտյան վերսկսի իր մշտական երթուղին:

Արևի լողավազանը նաև Վանա ծովն է: Վերջալույսին, օրվա շրջապտույտից հոգնած, արևը մտնում է Վանա ծով, լողանում, մաքրվում, իջնում է ծովի հատակը, ուր փրփուրների վրա փռված է նրա անկողինը, պառկում է անկողնում, քնում, հանգստանում: Իսկ արևմուտքում շառագունած կամ ձյունաթույր ծալ-ծալ ամպերը նրա անկողնի քողն ու վարագույրերն են:

Առավոտ վաղ, երբ արևը դուրս է գալիս ծովից ու երկրին շատ մոտիկ է լինում, նրա սաստիկ ջերմությունից երկիրը կարող է այրվել ու մոխիր դառնալ: Բայց այդ պահին նրա դեմ է ելնում մի վիթխարի թռչուն և իր հզոր թևերը տարածելով` պատսպարում է երկիրը արևի այրող ճառագայթներից: Կեսօրին, երբ արևը հասնում է երկնքի մեջտեղը և հեռանում երկրից, նրա ջերմությունը թուլանում է, և վտանգը վերանում: Այդ ժամանակ արդեն խանձված են լինում թռչունի թևերը և նա ուժասպառ ու կիսամեռ ընկնում է ծովը, զովանում, բուժում իր թևերը: Հաջորդ առավոտ կազդուրված՝ նա դարձյալ ելնում է արևի դեմ, իր հովանու տակ առնում երկիրը,և այդպես շարունակ:

Արևը երկինք է բարձրանում`նաև առյուծի վրա նստած. նա արագ սլանում է երկնակամարով և երեկոյան գնում, հանգստանում է մոր գրկում: Արեգակին կրող առյուծը թաթերում պահում է մի վիթխարի թուր, որով նա պաշտպանում է արևին քաջքերից:

4. ԱՐԵՎ ԵՎ ԼՈՒՍԻՆ

Կան մի քանի պատմություններ՝ կապված արևի ու լուսնի հետ:

Դրանցից մեկի համաձայն, արևն ու լուսինը աստծո զավակներն են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա: Հոր հրամանով նրանք պարտավորվում են գիշեր-ցերեկ հերթով հսկել աշխարհին: Քույր ու եղբայր վիճակ են գցում, թե իրենցից ով գիշերը հսկի: Վիճակն ընկնում է քրոջը՝ արևին: Քույր ու եղբայր սկսում են տաք-տաք վիճել:Աղմուկի վրա գալիս է հայրը: Երբ իմանում է պատճառը,նախատում է լուսնին և հրամայում է, որ նա գիշերներները հսկի: Լուսինը հանձն է առնում կատարել հոր կամքը: Ապա աստված դիմում է աղջկան՝ արևին` առաջարկելով ցերեկները հսկել: Արևն առարկում է` ասելով, որ ինքն իր աղջիկ տեղով ամաչում է օրը ցերեկով մարդկանց աչքին երևալ:

– Այդ դեպքում,- ասում է հայրը,-ձեռներիդ մեջ մեկ-մեկ խուրձ ասեղ բռնիր.ով որ կհամարձակվի քեզ նայել, ասեղներով ծակիր աչքերը:

Արևն ընդունում է այդ առաջարկությունը և այդ օրից սկսած հոր կամքը կատարում:

Արևն ու լուսինը քույր-եղբայր են. արևը եղբայրն է, լուսինը՝ քույրը: Առաջներում քույրը եղբոր հետ է գալիս-գնալիս եղել. բայց որովհետև շատ գեղեցիկ է եղել, չար աչք է դիպել նրան, և նա հիվանդացել է ծաղիկ հիվանդությամբ: Այդ դեպքից հետո լուսինը խնդրում է եղբորը՝ ծակել այն մարդու աչքերը,ով իրեն կնայի, որպեսզի իրեն այլևս չար աչք չդիպչի և իր հիվանդության վրեժը լուծվի:

Մի անգամ արևն ու լուսինը գնում են գետը, լողանում: Լուսին եղբայրը մի քիչ լողանալուց հետո շուտ դուրս է գալիս ջրից, սպասում, որ երբ քույրը ելնի ջրից, տեսնի նրա մերկությունը: Արևը, կռահելով եղբոր դիտավորությունը, ամոթից երկինք է բարձրանում: Լուսինն էլ անմիջապես նրա հետևից բարձրանում է երկինք, հետապնդում քրոջը, բայց մինչև օրս էլ հետապնդում է նրան և չի կարողանում հասնել: Դրա համար էլ արևն իր սուր ասեղներով ծակծկում է թե լուսնի, և թե բոլոր նրանց աչքերը, ովքեր փորձում են նայել իրեն:

Արևը թագավոր է, լուսինը՝ թագուհի: Լուսինը շրջագայության է դուրս գալիս այն ժամանակ, երբ արար աշխարհը քնած է լինում, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա իրեն տեսնել: Նա զբոսանքի է դուրս գալիս՝ շրջապատված աստղերով, որոնք իր կույս ընկերուհիներն ու նաժիշտներն են: Լուսին թագուհին ծով բարիքներ է սփռում աշխարհի բոլոր արարածներին, մեկ-մեկ էլ ամոթխածությունից իր դեմքը ծածկում է ամպի քողով:

Արևն ու լուսինը ջահել սիրահարներ են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա: Երբ նրանք հանդիպում են իրար, լուսինը սիրուց խելքը թռցնում է, խավարում: Լուսնի վզից արյունոտ տիկ կա կախված.նա երբեմն այդ տիկը գցում է արևի վիզը,որից արևը խավարում է:

5. ԼՈՒՍԻՆ

Լուսինը մի անհամբեր երեխա է եղել: Մի օր, երբ մայրը խմոր է շաղախում, լալով գալիս է, մորից հաց է ուզում: Մայրը զայրացած խմորոտ ձեռով ապտակում է լուսնին, անիծում, որ նա երբեք չկշտանա: Ապտակից լուսինը թռչում է երկինք, դեմքին խմորի կտորներ: Երբ լուսինը կուշտ է լինում, պայծառ փայլ է երկնքում, երբ քաղցում է, խավարում է:

6. ԱՍՏՂԵՐ

Աստղերը երկնքի կանթեղներն են, որոնք իբրև ջահեր առանց պարանի կախված են բարձր ու լայն, անսյուն ու անգերան կառուցված երկնային տաճարում և առանց ձեթի լույս են տալիս: Աստղերը լինում են չար ու բարի: Ամեն մարդ ծնվում, աշխարհ է գալիս մի աստղի տակ,որի տակ կանգնում է մարդը ծնվելիս՝ իր բախտն է: Եթե նրա աստղը բարի է, նա բախտավոր է, եթե չար է՝ դժբախտ:

Ծիր-կաթին աստղաբույրը կոչվում է ՀարդագողիԴարմանագողի ճանապարհ: Մի խիստ ձմեռ,հայերի նախնի Վահագնը ասորեստանցիների նախնի Բարշամից հարդ է գողանում, և Ծիր-կաթինը այդ գողացված հարդի հետքն է:

Ծիր-կաթինը երկնքի այն տեղն է, որ պատռվել է ժամանակին, և հեղեղը թափվել է երկրի վրա:

Կշիռ համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը՝ աղջիկ, որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խեքեր):

Մեծ արջի համաստեղությունը կոչվում է նաև Յոթ սանամոր աստղեր: Ժամանակին յոթ սանամայր են եղել, ունեցել են մի քավոր: Սանամայրերից յուրաքանչյուրը մտածել է, թե մյուսը կհոգա քավորի հոգսերը:Քավորը մնացել է առանց խնամքի և քաղցից մեռել: Աստված, բարկանալով սանամայրերի վրա, նրանց դարձրել է յոթ աստղ:

7. ԱՄՊՐՈՊ, ՈՐՈՏ, ԿԱՅԾԱԿ, ՓԱՅԼԱԿ, ՑՈՂ

Ամպրոպի ժամանակ հայր երկինքն ու մայր երկիրը ծիրանի ծովի միջոցով միանում են իրար, և երեքն էլ բռնվում են երկունքի ցավերով: Երկունքի պահին ծիրանի ծովում բռնկվում է կարմիր եղեգնը, որի փողից բարձրացող ծխի ու բոցերի միջից ծնվում է հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնակերպ աչքերով կայծակի և ամպրոպի պատանի աստվածը՝ Վիշապաքաղ Վահագնը: Նա ծնվելում պես վազում է` վիշապների դեմ կռվելու:

Ամպրոպի ժամանակ ծովի խորքերից կամ ամայի լեռներից երկինք են բարձրանում վիշապները, որոնք չար ոգիների հետ միասին կամենում են կուլ տալ արեգակին կամ փակել նրա լույս երեսը, որպեսզի մարդիկ նրա լույս երեսը չտեսնեն: Այդ ժամանակ Գաբրիել հրեշտակը ուրիշ հրեշտակների հետ միասին կռվում է նրանց դեմ, զարկում հրեղեն սրերով և սև ամպերից դուրս քշում նրանց: Ամպրոպի որոտը այդ կռվի ձայնն է, փայլակը՝ Գաբրիել հրեշտակի սուրն է, կայծակը՝ հրեղեն նետը, իսկ ծիածանը՝ աղեղը:

Ամպրոպը երբեմն պատկերացվում է վիթխարի եղջյուրներ ունեցող կովի կերպարանքով, որը երկնային կաթնաղբյուրից ջուր է խմում և արյունագույն ծովի (ծիրանի ծով) միջից գոռում, բառաչում:

Մեկ այլ պատկերացմամբ՝ անձրևաբերը Եղիա մարգարեն է , որը քառաձի կառքով սլանում է ամպերի վրայով, որպեսզի բռնի իր փախչող պարտապանին և հետ վերցնի փոխ տված դրամը: Կառքի դղրդոցից ամպերը որոտում են, իսկ անիվներին կամ ձիերին հարվածող մտրակից՝ փայլատակում:

Կայծակը կամ փայլակը կոչվում է նաև Հրաչք. նա հրացայտ աչքերով կին է, անունը՝ Ծովյան կամ Ծովինար, և ապրում է վերին երկնքում: Նա նստած է հրեղեն ձիու վրա և ձիով խաղում-պարում է ամպերում: Նրա ձիու և իր աչքերից կրակ է ցայտում, և ոչ ոք չի կարողանում նայել նրա հրեղեն,լուսավոր դեմքին: Ծովյանը երբեմն երևում է նաև ծպտված՝ տղամարդու կերպարանքով: Ամպրոպային մութ գիշերներին նա հանկարծ գլուխը հանում է ամպերի տակից, ցած նայում և հենց այդ պահին էլ փայլատակում է, ասում են՝ □Ծովյանը խաղում է□: Երբ երկնքում երևում է Ծովյանը կամ Ծովինարը և փայլատակում լույսի ու կրակի մեջ, իսկույն սկսում է անձրև տեղալ, և սար ու ձոր ծածկվում է պտղաբերող խոնավությամբ:

Երկրի վրա՝ օվկիանոսում, փայլուն փորով մի մեծ ձուկ կա: Երբ ձուկն ընկնում է մեջքի վրա, նրա փայլուն փորի շողքից երկինքը սկսում է փայլատակել:

Երբ դրախտում առաջին անգամ վարդը թառամում է , սոխակը սաստիկ տխրում է, լուսինը, տեսնելով սոխակի սրտաճմլիկ վիճակը, լուռ արտասվում է: Լուսնի արտասուքներից էլ առաջ է եկել ցողը:

8. ԿՐԱԿ ՈՒ ԿԱՅԾԱԿ

Ժամանակին քարերն ու ծառերը մարդկանց նման շարժվել են, խոսել, կերել, խմել: Սատանան,տեսնելով այդ, գալիս է աստծո մոտ, իրավունք խնդրում, որ ինքն էլ մի բան ստեղծի: Աստված, քմծիծաղ տալով, ասում է.
-Թե կարող ես, ստեղծի’ր:

Սատանան գնում է քարերի մոտ, տեսնում , որ նրանք ոսկուն են թագավոր դարձրել, ասում է.
-Կայծքարն ավելի զորավոր է, և կարող է ոսկուց լավ թագավոր լինել:

Ասածը հաստատելու համար նա մի տան մեջ խոտ,փայտ ու ցան է լցնում, ապա առաջարկում է կայծքարին երկաթին բախվել: Կայծքարն ու երկաթը բախվում են իրար, կայծեր առաջացնում: Կայծերն ընկնում են տան մեջ լցրած չոր խոտի վրա, վառվում, կրակ ստեղծում: Մարդիկ ու քարերը հավաքվում են կրակի շուրջը և նրա միջից հանում խորոված պտուղներ ու կենդանիներ, ուտում:Շատ են հավանում դրանց համը,սկսում են այդ կրակից տանել իրենց տները,օջախ սարքել, վրան կերակուր եփել:

Աստված զայրանում է սատանայի վրա, որ նա կրակի գաղտնիքը հայտնել է մարդկանց, ասում է.
-Սպասի’ր, քո պատճառով այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որից սարսափեն մարդիկ:

Եվ նա ստեղծում է աստծո կրակը՝ կայծակը, ուղարկում է երկիր: Կայծակի հենց առաջին հարվածից զոհվում են տասը մարդ: Սատանան սարսափահար փախչում է և այլևս աստծո աչքին չի երևում: Աստված պատժում է քարերին, զրկում նրանց շարժվելու և ուտելու ունակությունից, որովհետև մարդիկ կայծքարի միջոցով են իմացել կրակի գաղտնիքը:

Աստված նույն կերպ պատժում է նաև ծառերին, որոնք իրենց կամքով վառելիք են դարձել մարդկանց համար:

9. ՀՈՒՐ ԵՎ ՋՈՒՐ

Կրակն ու ջուրը քույր ու եղբայր են. կրակը քույր է, ջուրը՝ եղբայրը: Մի անգամ քույր ու եղբայր վիճում են, թե իրենցից ով է ավելի ուժեղ: Որոշում են չափել իրենց ուժերը: Կրակն իր ուժը ցույց տալու համար սկսում է այրել սարերի ամբողջ չոր խոտը: Եղբայր-ջուրը գալիս է և անմիջապես հանգցնում հրդեհը: Այդ օրվանից քույր ու եղբայր բաժանվում են իրարից:

Մի անգամ եղբայր-ջուրը իջնում է սարից, քույր-կրակն ասում է նրան.
-Արի մի քիչ նստի’ր, տաքացի’ր:
Ջուրը պատասխանու է.
-Դու էլ մի քիչ ինձնից խմի’ր, հովացի’ր:

http://www.icha.mincult.am/practices.php?lang=arm