Գործիքային Երաժշտություն

Ժողովրդական նվագարաններն ուսումնասիրվել են ազգագրության առաջացման առաջին իսկ օրերից: Հնագետները բազում երաժշտական գործիքներ են հայտնաբերել պեղավայրերում, իսկ հին ձեռագրերի մասնագետները գտել են ամենատարբեր նվագարանների պատկերներ: ( [Գործիքների պատկերներ] Ի տարբերություն երգի, որի գոյության, բնույթի և հնչողության մասին կարելի է դատել միայն այսօրվա հնչողության հիման վրա, գործիքային երաժշտության բնույթի մասին կարելի է դատել ըստ այն նվագարանների, որոնք պահպանվել են իրենց նյութականությամբ կամ պատկերների ձևով:

Հայկական նվագարանների, հատկապես դուդուկի հանդեպ աշխարհի հետաքրքրությունն աճեց 20-րդ դարի վերջին տասնամյակում, Փիթեր Գեբրիելի “Պասիոնի” ստեղծումից հետո: Այս ստեղծագործությունը, գրված “Քրիստոսի վերջին փորձությունը” կինոնկարի համար, աշխարհին ի ցույց հանեց հայկական դուդուկը: Հնուց ի վեր դուդուկն ունեցել է երկու հիմնական կիրառություն. այն հնչել է հարսանիքներին և այլ տոնական հավաքույթներին, երբ դրանով նվագել են պարային երաժշտություն և – տխուր առիթներով` հիմնականում, հոգեհանգստին: Այս վերջին դեպքում դուդուկը մարդկային ձայնին շատ մոտ իր տեմբրով ասես միշտ երգել է երգեր առանց խոսքի:

Հնագետների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պատմականորեն հնագույն նվագարանները հարվածային և փողային գործիքներն են: Հայաստանի տարածքում հայտնաբերվել է ավելի քան երեք հազար տարեկան քարե բազմափող սրինգ( [Panflute]: Ժամանակակից հայկական սրինգը համեմատաբար քիչ գործածվող նվագարան է` ձայնարտաբերման դժվարության պատճառով: Օգտագործվբում է սովորական սրինգ և դրա ավելի թավ ձայնով տեսակը` բլուլը: Տարբեր վայրերում գտնվել են նաև կենդանիների սրունքի ոսկորից պատրաստված սրինգներ և շվիներ: Շվիները հիմնականում օգտագործվում էին կենդանիներին հմայելու, կախարդելու, վարժեցնելու համար: Սկզբում դրանք որսորդական փողեր էին, հետո հաստատվեցին հովվական գործունեության մեջ:

Մատենդարանի մանրանկարչությունը վկայում է, որ վաղեմի ժամանակներից ամենատարածված փողային նվագարանը Հայաստանում զուռնան էր: Այն դափի կամ այլ թմբուկի հետ միշտ ուղեկցել է ժողովրդական և արքունական խնջույքներին և տոնակատարություններին: Փռյուգիական երկփող ավլոսը, որի մասին բազում հիշատակություններ կան հին հույն հեղինակների մոտ և որի պատկերները պահպանվել են Միջերկրածովյան ամբողջ տարածքում` Փոքր Ասիայից մինչև Իտալիա, ոչ այլ ինչ է, քան զուռնայի մի տարատեսակ: Այն տարածված է եղել նախքան արևելյան մյուս ազգերի հզոր վերելքը և իր տեղական ձևով և հնագույն հեթանոսական երկացանկով պահպանվել է հենց Հայաստանում:
Համաշխարհային տարածում ունեցող պարկապզուկը Հայաստանում բավական հազվագյուտ գործիք է: Ի տարբերություն մյուս փողային նվագարանների, պարկապզուկ նվագելու մասնագիտացված դպրոց որպես այդպիսին չի եղել, հիմնականում այն նվագել են զուռնաչիները: Այդուհանդերձ գյուղերում դեռ կարելի է գտնել տկզարներ, այսինքն, տիկ-պարկապզուկ զարկող-նվագողներ: Հարվածային ամենատարածված հայկական, կամ ընդհանուր արևելյան գործիքը դհոլն է: Այն հիմա էլ մեծ ժողովրդականություն է վայելում և ուղեկցում է գրեթե բոլոր մյուս գործիքներին:

Եթե փողային և հարվածային նվագարանները ելել են ժողովրդական մշակույթի ընդերքից և հազարամյակներով պահպանել են ազգային դիմագիծը և երկացանկը, ապա լարային նվագարանները միշտ եղել են հասարակության նեղ խավերի սեփականությունը, իսկ դրանց երկացանկը փոխվել է ըստ քմահաճ բարձր հասարակության պահանջի: Հայերեն “քնար” բառը կապված է “քիննոր” հին միջագետքյան գործիքի հետ, որը սազի կամ թառի տիպի նվագարան էր: Այն ուներ նուրբ, քնարական հնչողություն և ուղեկցում էր ոչ թե մեծ տոնախմբությունները, այլ ինքնամփոփության, հուզականության վրա կենտրոնանալու պահերը, որտեղից էլ “քնարականություն” հասկացությունը: Ժողովրդական կենցաղ այս գործիքները մտան թափառական երաժիշտների` սազանդարների միջոցով:

Աղեղը որպես լարային նվագարանի ձայնարտաբերման միջոց գտնվեց համեմատաբար ուշ շրջանում` վաղ Միջնադարում: Աղեղնային ամենասիրված հայկական նվագարանը քամանչան է, որի վրա նվագել է նաև մեծ աշուղ Սայաթ-Նովան: Այս նվագարանն իր տարբեր ձևերով տարածված է Միջագետքից մինչև Միջին Ասիա և իր հնչողությամբ շատ մոտ է եվրոպական ջութակին: Եթե “ջութակ” բառն ունի արաբական ծագում, ապա “քաման”, “քամանչա” բառերը, հավանաբար, բուն հայկական են, թեև դրանց ծագումը դեռ վերջնականապես պարզված չէ:

Լարային նվագարաններն ուղեկցել են աշուղական երգերին: Աշուղն այնքան էր կապվում իր գործիքին, որ այն դառնում էր դրա կենդանի ընկերը, նրա պոեզիայի աղբյուրը և կրողը, նրա երկվորյակը:

Գործիքային երաժշտության հիմնական ժանրեր

Երաժշտական գործիքներն օգտագործվում էին հայոց մեջ մի քանի հիմնական առիթներով. հարսանիք, տոմարային-ծիսական խնջույք, անասնապահություն և, ավելի ուշ` թաղում, որտեղ դուդուկով տխուր մեղեդիներ նվագելն ուղղակի փոխարինելու եկավ արխաիկ ողբերգին: Այսպիսով, հայկական ժողովրդական գործիքային երաժշտությունը ներկայացված է հիմնականում երկու հնագույն ժանրերով. պարեղանակ և հովվի կանչ:

Պարեղանակներ

Պարեղանակները լայն տարածում ունեն Հայաստանի բոլոր շրջաններում: Նույնիսկ մինչև այսօր գրեթե ամեն գյուղ ունի իր զուռնահար-դհոլահար և երկու դուդուկահար-դհոլահար փոքր երաժշտական խմբերը, առանց որոնց հնարավոր չէ պատկերացնել գյուղական խնջույքը: Պարեղանակների ծագումը կապվում է հեթանոսական շրջանի հետ: Պարեղանակներն իրենց անունները վերցրել են կամ որևէ տեղավայրից, որտեղից ծագել են` Ղազախի, Բաղդադուրի, Շիրակի, կամ պարաքայլից և պարի ձևից. Ձախ պար, Երեք ոտք և այլ, կամ այն պաշտամունք-ծեսից կամ աստվածության անունից, որին նվիրված են եղել: Այսպես, կան մեծ թվով պարեղանակներ, որոնց անվանումներն այսօր դժվար մեկնելի են. Շավալի, Մեմզարե, Շալախո և այլն: Կան նաև պարեղանակներ, որոնք ուղղակի հայտնի ծիսական կամ սովորական պարերգերի մեղեդիներն են` “Սարի աղջիկ”, “Տույ տույ”, “Տոտիկ” և այլն:

Հովվի կանչեր

Հովվի կանչերը զարգացել են ոչխարներին աղ ուտելու կամ ջուր խմելու կանչելու տարրական ազդանշաններից: Տարածված են եղել ամբողջ Հայաստանում: Այժմ ունեն հետզհետե վերանալու միտում: Կատարվում են շվիով, պկուով, սրինգով կամ բլուլով:

 http://www.icha.mincult.am/instrumental.php?lang=arm