Գյուղական ժողովրդական երաժշտությունն առանձնանում է երաժշտա – տեխնիկական. (մասնավորապես՝ մեղեդիակերտման) նշանակալից վարպետությամբ, գաղափարա – հուզական խոր բովանդակությամբ և ցայտուն ազգային նկարագրով։ Կազմավորվել է հազարամյակների խորքերում, ազգային խոսակցական լեզվի հետ միաժամանակ և դրան զուգահեռ, անցել զարգացման բազմադարյա ճանապարհն ու  ազգային ընդհանուր մշակույթի զարգացման պատմության բոլոր նշանակալից փուլերը։

Պատմական Հայաստանի ընդարձակ տարածքի վրա, խոսակցական լեզվի ճյուղավորումների նման, գոյացել են հայ գյուղական երաժշտության մեղեդիական «բարբառներ» ինչպես գավառական բարբառները (ըստ Կոմիտասի՝ Ապարանի, Շիրակի, Ալաշկերտի, Վանի, Մոկքի, Մուշի, Ակնա ևն), այնպես էլ գավառականի վրա իշխող, երգահանության առումով առանձնապես նշանավոր վայրերի ոճերը։ Այս ամենը հայ գյուղական երաժշտության միասնական ազգային-ժողովրդական ոճը հարստացրել են դրա հետաքրքրական տարբերակներով։

Հայ գեղջկական երգային երաժշտությունը նաև բազմաժանր է․ աշխատանքային՝ երբ երգը դառնում է դաշտային կամ առտնին աշխատանքը կազմակերպող էական գործոն, ծիսային՝ երգը կազմում է ավանդական ծեսի որոշակի մասնիկը, վիպական և վիպա–քնարական (այս ժանրերի երգերը դիտվում են նաև որպես ժողովրդական- պրոֆեսիոնալ ստեղծագործություններ), պատմական, քնարական (սիրո, բնության, հայրենիքի կարոտի, սոցիալական կեցության և բողոքի, զինվորագրության են), հումորի ու ծաղրի երգեր, պարերգեր, մանկական խաղերգեր են։ ժանրային հատկանիշները երևան են գալիս ոչ միայն բանաստեղծական բնագրերում, այլև երաժշտության մեջ՝ լադա–ելևէջային ու ռիթմային միջոցներով, համապատասխան երգային ձևերում։ Առանձին տեղ են գրավում որոշ տեսակի հոգևոր երգերի տարբերակները, հոգևոր բնույթի բանաստեղծություններով ժողովրդի մեջ ստեղծված երգերը և տարբեր բովանդակության աշխարհիկ տաղերը։

Այս բոլոր ժանրերից հայտնի են բազմաթիվ բնորոշ նմուշներ, որոնց թվում կան երաժշտական ֆոլկլորի համաշխարհային չափանիշներով բացառիկ արժեքավոր ստեղծագործություններ, դրանցից են՝ Կոմիտասի գրառած Լոռու, Ղարաբաղի, Ապարանի հորովելները, Սանահինի, Լոռու կալերգերը, Իգդիրի, Վայոց ձորի, Ղազախի սայլերգերը, սոցիալական թեմայով՝ «Ծիրանի ծառ, բար մի տա», «Կանչե, կռունկ», «Միրտս նման է էն փլած տներ», բնությանը նվիրված՝ «Լուսնակն անուշ», «Բինգյոլ», սիրո քնարական՝ «Գարուն ա», «Չինար ես՝ կեռանալ մի», «Քելեր, ցոլեր իմ յարը», «Կուժն առա ելա սարը» և «Գնա, գնա, հետիդ եմ», հարսանեկան ծեսին ուղեկցող երգերի ամբողջական շարը, Ակնա բազմաժանր երգերի շարը, «Ալագյազ», «Խնկի ծառ» պարերգը ևն։ Հայ գյուղական նվագարանային երաժշտությունն իր ընդհանուր բնույթով ազգակից է երգայինին։

 Նվագարաններ

Առավել գործածականը փողային նվագարաններն են, որոնցով կատարվում են հովվական՝ աշխատանքային կամ վիպա–պատմողական բնույթի «ծրագրային» հատվածներ (բլուլ, թութակ կամ շվի), հանդարտ–երգային եղանակներ՝ պարային բնույթի աշխույժ կրկնակով (երկու դուդուկ, երկրորդը՝ ձայնառություն), ավանդական ծիսային՝ հարսանեկան, հուղարկավորության, ուխտագնացության, արևածագը դիմավորող և այլ ընդարձակ նվագներ (առավելապես երկու կամ երեք զուռնա կամ պարկապզուկ՝ դհոլի նվագակցությամբ), նաև զանազան երգեր ու ամեն տեսակի, մեծ մասամբ նույնպես ավանդական պարեղանակներ՝ «Երանգի», «Մարալի», «Ունաբի», «Ետ ու առաջ», «Շորոր» (Կարնո, Մշո ևն)։

Լարային նվագարաններից ընդունված է եղել սազը: Նվագերգական երաժշտությունը ընդգրկում է սագի, բլուլի և դուդուկի նվագակցությամբ կատարվող երգեր։ Հայ գյուղական երաժշտությունը, պատմականորեն զերծ մնալով կողմնակի շփումներից ու ազդեցություններից, պահպանել է բացառապես սեփական ավանդույթներ՝ դարերով կայունացած տեսակներ, ժանրեր ու ձևեր և կոմպոզիցիոն մեթոդներ։ Հայ գյուղական երաժշտության ինտոնացիան ընդգծված դիատոնիկ բնույթ ունի։ Արտահայտչական իմաստով յուրատեսակ բնական է (նատուրալ), հավասարակշռված, բնորոշ է խոսքայինի հետ մոտիկությամբ, երաժշտական այս կամ այն հատվածները հաճախ ընկալվում են որպես մեղեդիացված խոսք։

 Երգերի կառուցվածքը

Երգերում խոսքը և երաժշտությունը ընդհանուր տրամադրության տեսակետից սերտ փոխկապակցված են թե՝ ամբողջության մեջ, և թե՝ մանրամասերում։ Սակայն, ամբողջական ձևի որոշողը մեղեդիի տրամաբանությունն է, խոսքերը (տաղաչափական սեփական տրամաբանությամբ հանդերձ), կրկնություններով ու զանազան բացականչություններով լրացվելով, ենթարկվում են մեղեդիի ձևին։ Մեղեդիի գոյացման կարևորագույն եղանակը սկզբնական մոտիվ–հատիկի բազմակերպ տարբերակումն է, որի շնորհիվ ձևավորված է որոշակի ռիթմա–ինտոնացիոն հյուսվածք, սկզբնային հանգուցակապին հաջորդում է մեղեդիական զարգացում, որն իր հերթին բերում է մեղեդիական բարձրակետին և այնուհետև՝ հանգուցալուծմանը։

Տարբեր ժանրերում երգերի համար բնորոշ են մեղեդիական հյուսվածքի տարբեր տեսակներ՝ ասերգային – արտասանական, սահուն–եղանակավոր կամ ծորուն–զարդարուն։ Զարդհնչյունների կիրառությունը նկատելիորեն սահմանափակ է։ Բազմատեսակ են երգերի և նվագարանային հատվածների ձևային կառուցվածքները՝ պարզագույն կրկնվող ֆրազից կամ նախադասությունից մինչև համաչափ կամ անհամաչափ պարբերույթներ, երկմաս կամ եռամաս, ծավալուն արիոզային կամ ազատ իմպրովիզացիոն ձևեր։

Բազմաձայնության տարրերը վոկալ երաժշտության մեջ երևան են գալիս անտիֆոնի (փոխերգեցողության) տարբեր տեսակներով (դաշտային աշխատանքի երգերում, պարերգերում ևն), գործիքային երաժշտության մեջ՝ պահված ձայնի (դամ) և հետերոֆոնիայի տարբեր ձևերով (անսամբլային նվագում կարևոր տեղ ունի նաև տեմբրային պոլիֆոնիան)։ Ժողովդրական երաժշտության բոլոր տարրերը միշտ գործուն դեր են կատարում ամեն մի երգում կամ նվագարանային երկում երաժշտական կերպարի ամբողջացման, տրամադրության որոշաիացման համար։

Առանձնահատուկ է դրանց խիստ «տնտեսված օգտագործումը»։ Հայ գյուղական երաժշտության համար ընդհանրապես բնորոշ է արտահայտչամիջոցների գործադրման խնայողականությունը, նպատակամիտությունը, հնարավորին չափ սակավաթիվ հնչյուններով առավել խոր արտահայտչություն դրսևորելու սկզբունքը (օրինակ, «Գարունա ա», «Կուժն առա ելա սարը» ևն)։ Սրա հետ կապված է այդ երաժշտության մի այլ ընդհանուր հատկանիշ՝ արտահայտության յուրատեսակ զսպությունը և ողջախոհությունը, մեղկության բացարձակ բացասումը։

https://ostarmenia.com/hy/rural-folk-music/?fbclid=IwAR2GdeHwqb0jxGd0mOpBgrIAt4azIveKvnR2ObnA6LW3472YHDhHqP1yItw