Ներքին Գետաշենի «Դեմեր» դամբարանադաշտի խորհրդավոր գաղտնիքները

Խոսրով Խլղաթյան

Գեղարքունիքի մարզի Մարտունի համայնքի Ներքին Գետաշեն գյուղում մարդկային կյանքը սկզբնավորվել է անհիշելի ժամանակներից եւ, գրեթե առանց ընդմիջումների, հասել մինչեւ մեր օրերը։ Բավական է ասել, որ այժմ Ներքին Գետաշենը, 2016 թ. մարդահամարի տվյալներով, համարվում է Հայաստանի Հանրապետության ամենախոշոր գյուղական բնակավայրը՝ 9430 բնակչությամբ ու 2386 տնտեսությամբ։ 

Ներքին Գետաշենը տարածվում է Սեւանա լճի հարավարևմտյան ափամերձ հատվածում, Արգիճի կամ Իշխանագետ գետի արեւելյան ու արեւմտյան ափերին, Արմաղան լեռան հյուսիսային կողմում։ 2378 հեկտար մակերես ընդգրկող գյուղի տարածքում բազմաթիվ են պատմամշակութային հուշարձանները: Դրանց թվում են բրոնզ-երկաթեդարյան դամբարանները, միջնադարյան գերեզմանոցները, եկեղեցիները, շուրջ 700 խաչքար-տապանաքարերը, մատուռները, ջրաղացները և այլ պատմաճարտարապետական հնավայրեր: 

Գյուղի հին անունն անհայտ է: Միջնադարում (9 – 17-րդ դարեր) այն անվանվել է Կոթ ու Սյունյաց Գրիգոր Սուփան իշխանի ու նրա հաջորդների օրոք համարվել իշխանանիստ բնակավայր։ Ներքին Գետաշենի պատմամշակութային մեծաթիվ արժեքների մեջ բացառիկ ու անկրկնելի է Իշխանագետի արեւելյան կողմի բարձունքի վրա վեր խոյացող հռչակավոր Կոթավանքը, որը կառուցվել է 9-րդ դարում, Սյունյաց Վասակ Գաբուռն իշխանի որդի Գրիգոր Սուփանի կողմից։ Այն համարվում է միջնադարյան հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը։ Կոթավանքն իր ժամանակին համարվել է նշանավոր դպրանոց, իսկ իր անառիկ ու բարձր դիրքի շնորհիվ նաեւ պաշտպանական դեր է կատարել թշնամական ներխուժումների ժամանակ։ Կոթավանքի շրջակայքում, նշանավոր մյուս եկեղեցու՝ Սուրբ  Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու պատերի մեջ ու ներսում գտնված հարյուրավոր տապանաքար-խաչքարերը եւս դասվում են հայ դեկորատիվ-կիրառական արվեստի գլուխգործոցների շարքում։ 

Ի դեպ, ինչպես վկայում է միջնադարյան հայ նշանավոր պատմիչ, եկեղեցական հայտնի գործիչ Ստեփանոս Օրբելյանը, Կոթ քաղաքը Գեղարքունիք գավառի հարյուրից ավել բնակավայրերի մեջ եղել է Տաթեւի վանքի ամենախոշոր հարկատու բնակավայրը՝ 20 չափաբաժնով, ինչը նշանակում է, որ միջին դարերում էլ այն եղել է վաճառաշահ, բազմամարդ ու ծաղկուն, ռազմավարական կարեւոր նշանակության բնակավայր։ 

Ալպյան հարուստ մարգագետինները նպաստել են անասնապահության ու մեղվաբուծության զարգացմանը։ Իշխանագետի ու Սևանա լճի մշտառատ ձկնապաշարը ևս գրավիչ է եղել բնակչության համար։ Սակայն Ներքին Գետաշենի հարատեւ ընթացքի ու կենսունակության գլխավոր լծակը նրա աշխարհագրական դիրքն է, միջազգային քարավանային ճանապարհների խաչմերուկում գտնվելու բախտավորությունն ու դժբախտությունը։ Բախտավորություն կարել է համարել այն, որ միջազգային առեւտրի շնորհիվ բնակավայրը ծաղկման ու զարգացման մեծ հնարավորություններ է ունեցել, իսկ դժբախտություն կարելի է համարել այն, որ այստեղով անցել են ոչ միայն արեւմուտքից արեւելք ու հարավից հյուսիս եկող-գնացող առեւտրական ու քարավանային ճանապարհները, այլ նաեւ՝ դաժան ու ագահ նվաճողների գիշակեր բանակները, որոնք իրենց հետեւից սփռել են միայն մահ ու ավեր։ 

Իրավմամբ, Ներքին Գետաշենի պատմության ու նրա պատմամշակութային հուշարձանների բովանդակությունն ամբողջացնելու համար մարդկային մեկ կյանքն անգամ չի կարող բավարար լինել, քանի որ հայ ժողովրդի հնագույն բնակավայերից մեկը հանդիսացող այս տարածքում հազարամյակների կյանք է կերտվել՝ իր մեջ ամփոփելով տարբեր մշակույթների հետքեր, որոնց հիմնական մասը թաղվել է հողի հաստ շերտի տակ, եւ դրանք առ այսօր հայտնաբերման, պեղման, համակողմանի ուսումնասիրման ու հավաստի մեկնաբանման կարիք ունեն։ 

Այժմ կփորձենք մեկ հոդվածի շրջանակներում ամբողջացնել Ներքին Գետաշենի «Դեմեր» դամբարանադաշտում կատարված հնագիտական պեղումների եւ ուսումնասիրությունների համառոտ արդյունքները։ 

«Դեմեր» հանդամասը, որն այսօր արդեն վերածվում է բնակեցված մի մեծ թաղամասի, գտնվում է Ներքին Գետաշեն գյուղի հյուսիս-արեւմտյան կողմում, Երեւան-Մարտունի-Վարդենիս ավտոմայրուղու աջ թեւում, Լիճք գյուղի հետ սահմանաբաժնում։ Մի քանի հեկտար տարածքի վրա դեռեւս անցած դարի 1980-ական թվականներին այստեղ խիտ շարքերով, իրար բավականին մոտիկ բարձրանում էին շրջանաձեւ շարվածքով ու մեծ չափսերի դամբարանները, որոնց տեղում այժմ զբաղեցնում են ժամանակակից շինությունները, իսկ նրանց կողքերում տեղ-տեղ նկատելի են բաց դամբարանների հետքերը։ 

Այդ դամբարանադաշտում ժամանակին կառուցված են եղել հարյուրավոր քարաշար դամբարաններ, որոնք վերաբերում են մ.թ.ա. 21-8-րդ դարերին., ինչը հստակ փաստում է, թե որքան խիտ բնակչություն է ունեցել Սևանա լճի ավազանի հարավային հատվածն ու Արգիճիի կամ Իշխանագետի հովիտը։ 

«Դեմեր» դամբարանադաշտում 1905-1906 թթ. նախնական պեղումներ է իրականացրել հայ մեծանուն հնագետ – ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը: 1988- 1990 թվականներին «Դեմեր» դամբարանադաշտում պեղումներ է իրականացրել ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավախումբը՝ Աշոտ Փիլիպոսյանի ղեկավարությամբ՝ շուրջ 50 դամբարաններից դուրս բերելով հնագիտական կարեւոր արժեք ներկայացնող բազմաթիվ նյութեր։  Պեղումների պատվերն իջեցվել էր պետության կողմից, քանի որ այդ տարածքում նախատեսված էր կառուցել երկաթբետոնյա կոնստրուկցիաների գործարան, որը պետք է զբաղեցներ դամբարանադաշտի հիմնական հատվածը։ Հնագիտական հույժ կարեւոր արժեքները փրկելու համար էլ պետությունը հոգաց պեղումների ողջ ծախսերը։ Աշոտ Փիլիպոսյանի վկայությամբ՝ «Դեմերի» դամբարաններից դուրս են բերվել բավականաչափ խեցեղեն, բրոնզե ու երկաթե կենցաղային իրեր, զենքեր, պերճանքի առարկաներ, մարդկանց ու կենդանիների ոսկորներ և այլ նյութեր։ Պեղված նյութերի ուսումնասիրությունները փաստել են, որ սույն դամբարանադաշտը գործել սկսել է Քրիստոսից առաջ 21-րդ դարից մինչեւ Քրիստոսից առաջ 8-րդ դարը, մինչեւ Վանի թագավորության նվաճումները Սեւանա լճի ավազանում։ Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքներն առաջիկայում կհրատարակվեն առանձին գրքով ու կդառնան հանրության սեփականությունը։ 

Տողերիս հեղինակին ժամանակին բախտ է վիճակվել՝ ներկա գտնվելու դամբարաններից մեկի բացմանը եւ հարցազրույց վարելու պեղող հնագետի հետ։ Բացված դամբարանից գտնվել էին 27 երիտասարդ տղամարդկանց կմախքներ՝ բոլորը ջախջախված գանգերով։ Հնագետի եզրակացությամբ՝ տվյալ դեպքում մենք գործ ունենք միջցեղային բախումների արդյունքում սպանված ռազմիկների կամ անձանց հետ:

Բացվել են նաեւ մեծատոհմիկների դամբարաններ, որտեղ բարձր դասի մարդկանց կողքին թաղված են եղել նաեւ նրանց ընտանիքների անդամները, սպասավորները, պաշտամունքի առարկա հանդիսացող ընտանի կենդանիները։ Դամբարաններից դուրս բերված հնագիտական նյութերը հստակ պատկերացում են տալիս նաեւ վերոնշյալ դարաշրջաններում Սեւանա լճի ավազանում բնակվող մարդկանց զբաղմունքի, կենցաղավարության, հավատալիքների, դասակարգային ու միջցեղային հարաբերությունների, արհեստների, ծեսերի ու սովորույթների մասին։ 

Իսկ «Դեմերի» դամբարանների առաջին պեղող հնագետը հայ իրականության մեջ եղել է Երվանդ Լալայանը՝ մեզանից շուրջ մեկ դար առաջ լույս աշխարհ հանելով հնագիտական ու պատմագիտական նշանակության չափազանց կարեւոր արժեքներ։ Պեղումների արդյունքները ներկայացված են հեղինակի «Դամբանների պեղումները Խորհրդային Հայաստանում» գրքում։ Անվանի հնագետն այս դամբարանադաշտում պեղել է հինգ դամբարան՝ իր կողմից թվագրված հինգերորդ, ութերորդ, տասներորդ, տասներկուերորդ ու տասնյոթերորդ դամբարանները։

Հինգերորդ դամբարանի տրամագիծը եղել է 8 մետր, բարձրությունը՝ 1,5 մետր։ Այն ունեցել է շրջանաձեւ քարապատ շարվածք։ Գերեզմանն ուղղված է եղել հյուսիսից հարավ՝ շրջապատված անտաշ քարերով եւ 2 սալաքարով ծածկված։ Գերեզմանի երկարությունը կազմել է 2,10, լայնությունը՝ 1,6, խորությունը՝ 1,2 մետր։ Դրա մեջտեղում գտնվել է մի երկարագլուխ կմախք՝ մոտը մի բրոնզե դաշույն, ոտքի եւ թեւի երկուական ապարանջան, շուրջը՝ պպզած վիճակում, 19 երկարագլուխ կմախք, որոնցից երկուսը՝ երեխայի։ Երեք կմախք էլ գտնվել է անկանոն կերպով ընկած վիճակում՝ թեւի ոսկորները եւ գանգերը կոտրատված վիճակում։ Այդ կմախքների վրա բավականաչափ բրոնզե մատանիներ, ուլունքներ եւ ապարանջաններ են գտնվել։ 

Ութերորդ դամբարանի տրամագիծը եղել է 7, բարձրությունը՝ 2 մետր։ Գագաթը եղել է տափակ, քարերի շրջանաձեւ պատվածքով։ Գերեզմանն ուղղված է եղել հյուսիսից հարավ՝ պատված անտաշ քարերով եւ ծածկված երկու մեծ քարերով։ Երկարությունը եղել է 2,3, լայնությունը՝ 1,7, խորությունը՝ 1,3 մետր։ Գերեզմանի մեջտեղում, հյուսիսից հարավ, պառկած է եղել մի երկարագլուխ կմախք, որի վրա գտնվել է մի բրոնզե գոտի, բրոնզե երկու ապարանջան եւ մի մանյակ։ Այդ կմախքի մոտ եղել է նաեւ կանացի երկարագլուխ կմախք, որի վրա գտնվել է երկու բադանման պանդրլոկ եւ բոժոժ։

Տասներորդ դամբանի տրամագիծը եղել է 13, բարձրությունը՝ 1,5 մետր՝ հարթ գագաթով, շուրջանակի մեծ քարերով պատված։ Գերեզմանն ուղղված է եղել հյուսիսից հարավ՝ պատված անտաշ քարերով եւ ծածկված երկու մեծ սալաքարով։ Երկարությունը եղել է 2,4, լայնությունը՝ 1,8, խորությունը՝ 2 մետր։ Գերեզմանի մեջտեղում, երեսներն իրար դարձրած, հյուսիսից հարավ, պառկած են եղել երկու կմախք, որոնց մոտ գտնվել են բրոնզե մի փոքրիկ ու վանակատե երկու դանակ։ Սրանց սնարի մոտ գտնվել է գորշուկի կմախք, որի մոտ պառկած դրությամբ գտնվել է մի ձիու եւ էլի մի գորշուկի կմախք ու մի հորթի գլուխ։

Տասներկուերորդ դամբանի տրամագիծը եղել է 13, բարձրությունը՝ 1,5 մետր, հարթ գագաթով, քարերի շրջանաձեւ շարվածքով պատված։ Գերեզմանն ուղղված է եղել հյուսիսից հարավ, պատած անտաշ քարերով եւ երեք սալերով ծածկված։ Գերեզմանի հյուսիսարեւմտյան անկյունում, պպզած վիճակում, գտնվել է մի երկարագլուխ մարդու կմախք՝ մեջքին մի դաշույն, թեւին՝ ապարանջան, կողքին՝ երկու պուլիկ։ Գերեզմանի հարավային կողմում միմյանց վրա թափված են եղել մարդկային 3 կմախք, որոնց գանգերը եղել են ներքեւում, ոտքերը՝ վերեւում։ 

Լալայանի ենթադրությամբ՝ այդ դիերը, հավանաբար, բռնի կերպով են իջեցվել գերեզման, քանի որ այդ կմախքներից մեկի միջից բրոնզե մի նետ է գտնվել։

Սակայն ամենահետաքրքրական ու ծանրակշիռ, հարուստ նյութերն ապահովել են տասնյոթերորդ դամբանի պեղումները։ Սրա տրամագիծը եղել է 18, բարձրությունը՝ 0,5 մետր՝ շրջանաձեւ պատված մանր քարերով։ Գերեզմանը եղել է քառանկյունի, արեւելքից արեւմուտք ուղղված չորս կողմն անտաշ քարերով շարված ու յուրաքանչյուր անկյունում փայտե մի սյուն կանգնեցրած։ Երկարությունը եղել է 3,2, լայնությունը՝ 2,5, խորությունը՝ 3,3 մետր։ Գերեզմանն ամբողջովին լցված է եղել հողով ու ծածկվել 3 մեծ սալաքարերով։ 

«Երեք կողմի պատերը համեմատաբար բարձր էին, իսկ չորրորդինը, արեւելյանը, փոքր-ինչ ցածր ու ոչ այնքան կանոնավոր շարված, այնպես որ, կարելի է ենթադրել, թե ննջեցյալներին թաղելուց հետո է հապճեպ կերպով շարված։ Այս գերեզմանի մեջ, երկարությամբ, գտնվեց ամբողջովին փայտից շինված մի սայլ, որը կոտրված էր։ Սրա վրա պառկած էր մի երկարագլուխ կմախք, աջ կողքին, ոտները փոքր-ինչ հետ ծալած և երեսը դեպի հարավ դարձրած։ Սրա գանգի վրա կար մի վարսակալ, մեջքին՝ մի լայն գոտի, վրան՝ մի մեծ եւ մի փոքր դաշույն, մի ածելի եւ մի գավաթ, աջ ձեռքին՝ մի ապարանջան և մի մատանի։ Կողքին դրված էր մի գայիսոնի գլուխ, իսկ աջ ձեռքին ուներ մի երկժանի։ Այս բոլորը, ինչպես եւ այս դամբանի մեջ գտնված մյուս բոլոր իրերը, բրոնզից էին, ու երկաթի ոչ մի հետք չկար։ Այս իշխանական կառքի շուրջն անկանոն կերպով ընկած էին 13 մարդկային կմախք, որոնցից շատերի գանգերը ներքեւում էին, իսկ ոտքերը՝ վերեւում։ Մի քանի ոսկորներ էլ կոտրտված էին։ Պարզ է, որ դրանք վերեւից էին ձգված գերեզմանի մեջ։ Այս 13 կմախքների վրա գտնվեցին միայն 30 մատանի, բրոնզե մի օղ, իսկ մյուս կոտրված ոսկորի վրա՝ բրոնզե 3 ապարանջան։ Մասամբ սայլի վրա, մասամբ էլ սայլի շուրջը շարված էին 18 մեծ ու փոքր ամաններ։ 

Սայլի գլխի մոտ, գերեզմանի արեւմտյան կողմում, բացվեցին եզան չորս կմախք, որոնք, հետեւապես, լծված են եղել այդ դիակառքին։ Սայլի լծի մոտ, երեսի վրա, ընկած էր մի երկարագլուխ մարդու կմախք, որը, հավանորեն, սայլապանը կարող էր լինել։ Լծի մեջտեղում ամրացրած էր սնամեջ, բրոնզե այծյամ, 3 զանգուլիկներով, որ շարժվելիս զնգզնգում է։

Սայլի հյուսիսային կողմում, անիվին մոտ, գտնվեց մի վարազի գանգ և նրա կմախքի մասերը»,-նկարագրում է Լալայանը։ 

Այնուհետ հնագետը ներկայացնում է իր հայտնագործության ու ուսումնասիրության արդյունքները՝ համոզելով ու փաստելով, թե այս մեկ սայլի օրինակով մեր նախնիների կյանքում ինչպես են իրար հետ համատեղվել արհեստներն ու արվեստները, զարգացման ինչ մակարդակի վրա է գտնվել մարդկային կյանքը բրոնզեդարյան ու նրան հաջորդող ժամանակաշրջաններում։ 

Ըստ Լալայանի՝ Ներքին Գետաշենի Վերին Դեմեր հատվածից գտնված իշխանական սայլը շատ նման է եղել անցած դարի 20-ական թվականներին Անդրկովկասի շատ վայրերում գործածվող սայլերին։ Այն բաղկացած է եղել երկու քառանկյունի թեւերից, որոնք ամրացվել են երկու միանման անիվների վրա։ Այն տարբերվել է ժամանակակից սայլերից միայն նրանով, որ ունեցել է հետեւի երկու անիվներից ավելի փոքր երրորդ անիվը՝ առաջնամասի նեցուկի փոխարեն։ Սայլի փայտե երկու կողերի վրա բարձրացել են փայտե թեւեր, որոնք միացել են առ ի շեղ ձգված մի ձողով ու ծածկված եղել գեղեցիկ կերտվածքով։ Ամեն մի անիվը բաղկացած է եղել երեք կտորից, որոնք իրար միացած են եղել փայտե սեպերով։ Անիվի միջին տախտակի մեջ ծակ է արվել առանցքի համար, որի ծայրն ամրացված է եղել վերեւից ներքեւ խփված փայտերով այնպես, որ ոչ թե անիվն է պտտվել, այլ՝ առանցքը, ինչպես որ ժամանակակից սայլերի պարագայում է։ Հետեւի անիվների տրամագիծը կազմել է 95 սանտիմետր։ Սայլի առանցքը եղել է կլոր, 12 սանտիմետր տրամագծով, իսկ գերանն ունեցել է 1,8 մետր երկարություն։ Առաջին անիվը, որը փոքր է եղել հետիններից, ունեցել է 60 սանտիմետր տրամագիծ և պտտվել է երկու կողերի ծայրերին անցկացրած առանցքի շուրջը։  

Կողերի վրա, հետին անիվներին մոտ, ամրացված է եղել կես մետր երկարությամբ փայտե մի բարձ, որի միջով անցել են զուգահեռական երկու սեպերը։ Երկու կողերի վրա փռված են եղել տախտակներ, իսկ սայլի թեւերը ծածկված են եղել պարուրաձեւ փորվածքներով և գեղեցիկ զարդանկարներով։ Լուծը միանգամայն նման է եղել հայկական ժամանակակից սայլի լծին․ այն եղել է մի քառանկյունի փայտ, որի ծայրին անց են կացվել փայտե սամեր։ 

Իսկ թե ինչ ճակատագրի է արժանացել իշխանական սայլը, խոսքը կրկին տանք հեղինակին․ «Սայլի փայտը սաստիկ փտած էր ու ձեռք տալիս անմիջապես փշրվում էր։ Նկատելի էր, որ այն կոտրված վիճակում էր ձգված գերեզմանի մեջ։ Ես մեծ խնամքով հավաքեցի սայլի բոլոր կտորները, տարա Թիֆլիս, Հայոց Ազգագրական Ընկերության թանգարանը եւ քանդակագործ Վարձիգուլյանի հետ աշխատեցի ամբողջը վերականգնել եւ նկարել։ Սակայն ստիպված էի միայն բավականանալ նկարներով, որովհետեւ չափազանց փտած լինելու պատճառով անհնար եղավ այն վերականգնել։ 1921 թվականին սրա կտորները բամբակի մեջ փաթաթելով՝ տեղափոխեցի Երեւան՝ Պետական թանգարան»,-վկայում է Երվանդ Լալայանը։ 

Անշուշտ, Ներքին Գետաշենի տարածքում գտնվող դամբարանները, որոնք մինչ օրս մնում են չպեղված ու չուսումնասիրված, իրենց մեջ պահպանում են բազմաթիվ խորհրդավոր ու արժեքավոր գաղտնիքներ, որոնք սպասում են հնագետների նոր սերնդին, իրենց բացահայտվելու ժամանակին։

https://armenpress.am/hy/article/1211963