Թեև Յաշար Քեմալի անունը դրոշմված է Չուկուրովայում, նա ծագումով Վանից է: Բայց և այնպես, չնայած բոլոր ջանքերին, Յաշար Քեմալի անունը Վանում կենդանի չի պահվում։
Քադրի Ջեսուր
ՎԱՆ – Անվանի գրողի ընտանիքը, ուր այն ժամանակվա Ադանայի Օսմանիյե գավառում 1923 թ․ Քեմալ Սադըք Գյոքչել անվամբ ծնվել է նա, իսկ հետագայում վերցրել Յաշար Քեմալ գրչանունը, ստիպված եղավ գաղթել Չուկուրովա, երբ ռուսական բանակը 1915 թ․ գրավեց Վանը։ Սակայն Յաշար Քեմալի կյանքում և ստեղծագործության մեջ Վանը շատ կարևոր տեղ է զբաղեցրել։ Վանը նրա վեպերում ոչ միայն որպես հայրենի քաղաք է ներկայացված, այլ նաև՝ իր երազած դրախտի պատկերը:
1950-ականներին “Cumhuriyet” թերթում հրապարակված հարցազրույցում Յաշար Քեմալը շեշտելով, թե «Վանը վատ կամ տգեղ տեղ չէ, իմ տեսած վայրերից ոչ մեկն այնքան սիրելի չէ, որքան Վանը», Վանա լճի կապույտը նկարագրում է հետևյալ խոսքերով․ «Աշխարհում ոչ մի լիճ, ոչ մի ծով, ոչ մի ջուր չունի Վանա լճի կապույտը։ Կափ-կապույտ… խե՜նթ կապույտ: Այդպիսի լազուր ոչ երկնքում կա, ոչ էլ մի այլ տեղ: Այս կապույտին միայն մի լազուր է համապատասխանում՝ Դիարբեքիրի դաշտի ծաղիկների կապույտը: Մեկ էլ, եթե մի ապակի կոտրեք և կողքանց նայեք դրան, նույն կապույտը կտեսնեք»:
Յաշար Քեմալին պաշտպանելու և Վանում նրա անունը վառ պահելու ջանքերը հաճախ հանդիպում են բյուրոկրատական խոչընդոտների։ Վերջին շրջանում հատկապես երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչներն ավելի ակտիվ են գործում նշանավոր հեղինակի ժառանգությունը պահպանելու և վառ պահելու ուղղությամբ, սակայն այդ ջանքերը այնքան էլ ցանկալի արդյունքներ չեն տալիս։
ՅԱՇԱՐ ՔԵՄԱԼԻ ԱՆՈՒՆԸ ԽՃՃՎԵԼ Է ԲՅՈՒՐՈԿՐԱՏԱԿԱՆ ԽՈՉԸՆԴՈՏՆԵՐԻ ՄԵՋ
Հիմնական պահանջներից են Վանի Մուրադիյե շրջանի Ունսելի թաղամասի տոհմական տունը թանգարանի վերածելը, նրա անվամբ քաղաքում մշակութային կենտրոն կամ գրադարան անվանակոչելը, նրա անվամբ գրական փառատոներ կազմակերպելը և նրա անունը քաղաքում վառ պահելը։ Սակայն 2019 թ․ սոցիալական ցանցերում Բեշյոլի հրապարակը նրա անվամբ կոչելու արշավը բացասական ավարտ ունեցավ։ Նրա ընտանիքի գյուղում փողոց կամ դպրոց անվանակոչելը ևս հանդիպել է բյուրոկրատական խոչընդոտների:
Ներկայում Վանում Յաշար Քեմալի անունը կրող միայն մի փոքրիկ այգի կա։ Անգամ այգու մուտքի հեղինակի անունը կրող ցուցանակներն են ոչնչացվել։
Վանի “Yüzüncü Yıl” համալսարանի Մանկավարժության ֆակուլտետի դասախոս, «Կապույտ երկրի մարդիկ» վավերագրական ֆիլմով Քեմալի կյանքը լուսաբանող դոկ․ պրոֆ․ Ֆեթհի Դեմիրի և լրագրող Ադնան Դենիզի հետ զրուցեցինք գրողի և քաղաքային ինքնության առումով Վանի նշանակության մասին։
“ՎԱՆԸ ՅԱՇԱՐ ՔԵՄԱԼԻ ԿԱՐԻՔՆ ՈՒՆԻ”
Նշելով, որ արվեստագետներն ու մտավորականները շատ կարևոր տեղ ունեն քաղաքների ինքնության ձևավորման մեջ, դոկ․ պրոֆ. Ֆեթհի Դեմիրն ասաց․ «Մեզանից շատերին հատուկ հպարտություն և հաճույք է պատճառում, որ մեր քաղաքում ապրել է հայտնի կինոռեժիսոր, հայտնի գրող կամ հայտնի նկարիչ: Սանկտ Պետերբուրգը Սանկտ Պետերբուրգ է Դոստոևսկու հաշվին։ Պրահան Կաֆկայի հաշվին է Պրահա։ Դուբլինը Դուբլին է Ջեյմս Ջոյսի պատճառով։ Շիրազը Շիրազ է Հաֆեզի շնորհիվ: Այս առումով Վանը պետք է մեծապես աջակցի Յաշար Քեմալին՝ սեփական մշակութային պատմությանն ու ինքնությանը հանդիպելու հարցում։ Յաշար Քեմալը Վանի կարիքը չունի, Վանն է, որ Յաշար Քեմալի կարիքն ունի»։
ՄԵՐԺՎԵԼ Է ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԱՆՎԱՆԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀԱՆՋԸ
Դեմիրն ասաց, որ մոտ 10 տարի առաջ նրանք արշավ են սկսել՝ դիմելով քաղաքային ղեկավարությանը՝ Վանի “Yüzüncü Yıl” համալսարանի Գրականության ֆակուլտետը «Յաշար Քեմալի գրականության ֆակուլտետի» անվանափոխության նպատակով, սակայն բացասական պատասխան են ստացել. «Նահանգապետարանը, քաղաքապետարանը, Մշակույթի և զբոսաշրջության վարչությունը, համալսարանը, հասարակական կազմակերպությունները, մի խոսքով, բոլոր շահագրգիռ կողմերը պետք է մի կողմ դնեն քաղաքական լարվածությունն ու պառակտումը և համատեղ գործեն որոշակի հարցերի շուրջ։ Քանզի գրողները, արվեստագետները, մտավորականները վեր են քաղաքականությունից։ Դոստոևսկին դեմ էր թե՛ ցարին, թե՛ սոցիալիստներին, բայց նրանք բոլորն էլ հիմա չկան։ Ցարը ցանկանում էր մահապատժի ենթարկել Դոստոևսկուն և նրան աքսորեց։ Ոչ ցար է մնացել, ոչ Լենին, մարդ չի մնացել, բայց Դոստոևսկին ամբողջ ոգով շարունակում է մնալ»։
«ՔԱՂԱՔԻ ԲՈԼՈՐ ՇԱՀԱԳՐԳԻՌ ԿՈՂՄԵՐԸ ՊԵՏՔ Է ՇԱՐԺՈՒՄ ՁԵՌՆԱՐԿԵՆ»
Դեմիրը նշեց, որ Յաշար Քեմալի «Մի կղզու պատմություն» քառագրության զգալի մասը տեղի է ունեցել հին քաղաքում, և որ Սարիղամիշից Վան վերադարձած կապիտան Ջեմիլի պատմած տեսարանները գրական փաստեր են ներկայացնում 1910-ականների և 1920-ականների Վանի մասին․ «Շատ էական է դրանք բացահայտելը, դրանց շուրջ մշակութային զբոսաշրջություն կառուցելը, քաղաքի հիշողությունը կառուցելը և Յաշար Քեմալի թանգարան հիմնելը: Հարկ է, որ քաղաքի բոլոր շահագրգիռ կողմերը հնարավորինս արագ քայլեր ձեռնարկեն»:
“ԱՄԵՆ ՄԵԿՆ ԻՐԵՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ Է ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒՄ ՅԱՇԱՐ ՔԵՄԱԼԻՆ”
Ընդգծելով, որ Յաշար Քեմալի անունը Վանում չպահպանելու պատճառը գաղափարական բաժանումներն են, դոկ․ պրոֆ. Դեմիրն ասաց․ «Ոմանք ծայրահեղացնում են Յաշար Քեմալին, քանի որ նա քրդերեն չի գրում, ոմանք՝ որպես ձախական, ոմանք էլ՝ որպես քուրդ: Յուրաքանչյուրն ունի «Յաշար Քեմալի» իր մեկնաբանումը։ Եթե այսօր Յաշար Քեմալի մտքում միայն Վանի պատկերը պահպանվեր, ապա այս քաղաքը կլիներ մի քաղաք, որտեղ օրական վայրէջք է կատարում 25 ինքնաթիռ։ Այն մարգարիտի պես կկանգներ Մետաքսի ճանապարհի սրտում, ինչպես 300 տարի առաջ»։
«ԵՐԿԵՐԸ ՊԵՏՔ Է ՈՍԿԵՐՉԱԿԱՆ ՃՇԳՐՏՈՒԹՅԱՄԲ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՎԵՆ»
Լրագրող Ադնան Դենիզը, ով Յաշար Քեմալի կյանքի և ստեղծագործության մասին «Կապույտ երկրի մարդիկ» վերնագրով վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել, գրողի և նրան արժևորելու մասին պատմում է. «Միշտ ասում ենք՝ «արձակագիր Յաշար Քեմալ», «գրող Յաշար Քեմալ», «գրականագետ Յաշար Քեմալ», բայց չենք ասում «կռվի մարդ», չենք ասում «վերաստեղծող»։ Այն, ինչը ես անվանում եմ վերստեղծագործական՝ նախադասությունների, գաղափարների, անասելի ճշմարտությունների վերստեղծող… Յաշար Քեմալին մակերեսային մտքի սկզբունքներով գնահատելը աղքատության եզակի նշան է։ Մեր ուժը կարող է կենտրոնանալ միայն ծառ, ծաղիկ կամ թռչուն նկարագրելու նրա ունակության վրա: Այնինչ այդ նկարագրությունների հետևում կա մտավոր դպրոց: Այս դպրոցը հասկանալու համար Յաշար Քեմալի ստեղծագործությունները պետք է քննել ակադեմիական ըմբռնումով և ոսկերչի բծախնդիրությամբ”։
«ՅԱՇԱՐ ՔԵՄԱԼԸ ՀԱՐՅՈՒՐԱՄՅԱ ՉՈՒՔՈՒՐՈՎԱՑԻ Է, ՀԱԶԱՐԱՄՅԱ ՎԱՆԵՑԻ»
Դենիզ․ «Յաշար Քեմալն այն հազվագյուտ գործիչներից է, ում հաջողվել է լինել բոլոր ժամանակների, և ոչ թե մեկ դարաշրջանի, մեկ տարածքի, մեկ վայրի մարդ։ «Չնայած շատ բնական է, որ նա ծնվել և մեծացել է Չուքուրովայում և գրել այդ վայրի մասին, բայց նա հաճախ Վանում չլինելով հանդերձ՝ փառաբանել է Վանը. եթե համաշխարհային գրականության բեմ հանելը սեր չէ, հապա ի՞նչ է։ Չուքուրովան Յաշար Քեմալի համար վարագույր է, Վանը՝ կուլիսները։ Այսինքն՝ Վանը Յաշար Քեմալի պատմության էությունն է։ Քանզի այն, ինչ արտացոլվում է էկրանին, «դերն» է, իսկ այն, ինչ կուլիսներում է՝ «էությունը»։ Յաշար Քեմալը հարյուրամյա չուքուրովացի է, հազարամյա Վանեցի։ Եթե դեռ կանգնած ենք «Ինչո՞ւ նա չէր կարող Վանից լինել» հարցի առաջ, սա մի փոքրիկ պատմություն է, ապարդյուն դիմադրություն, որը հորինել են Յաշար Քեմալի հուզիչ տողերի տակ ջախջախվածները։ Վանը Յաշար Քեմալի գրական աղբյուրն է։ Եթե այսօր յուրաքանչյուրի տանը կարդում են Յաշար Քեմալի ոտանավորները, Վանը հասել է իր կատարելության։ Հետո Յաշար Քեմալը բոլորն է՝ Յունուս Էմրեն է, Քարաջաօղլանը, Դադալօղլուն, Քյոռօղլուն, Փիր Սուլթան Աբդալը»։
«ՅԱՇԱՐ ՔԵՄԱԼՆ ԻՐ ԵՐԿԵՐՈՒՄ ԱՎԵԼԻ ՔԱՆ 200 ԷՋ ՆՎԻՐԵԼ Է ՎԱՆԻՆ»
Նշելով, որ Յաշար Քեմալը Վանը բերել է համաշխարհային գրականութուն, Դենիզը հավելում է. «Հեղինակն իր ստեղծագործություններում ավելի քան երկու հարյուր էջով շրջել է Վանի բոլոր պողոտաներով և ծառուղիներով, միայն երեսուն էջ նկարագրել է Ֆեքիյե Թեյրանին ու Վանի թռչունները։ Ունսելիում նա ազգականներ շատ ունի, բայց Էլիյե Մենջոն (Ալի Մենջո) ուրիշ է։ Քանզի վերջինս Յաշար Քեմալին Վանա լճի մասին ասում էր՝ «Այս լիճը կախարդական է», և նա կորցնում էր քունը։ Յաշար Քեմալը, տխուր պատմության գլխավոր հերոսը, անդադար, խանդավառ գետի պես թռավ ստեղծագործելով: Չնայած նրա բերրի հողերին՝ նա Չուքուրովային հռչակեց դժոխք, իսկ դրա պատճառը վերագրեց Վանա ծովի երկրին, որը համապատասխանում էր իր երազներում ստեղծված դրախտին։ Նա Ցախ Մեմեդի հետ ապստամբեց ճնշումների դեմ և դժոխքից դրախտ ստեղծեց՝ հազար ու մեկ ծաղիկների այգով»։
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
Akunq.net
Leave a Reply