«ԴՐՕՇԱԿ»
Ամէնից առաջ պէտք է ի նկատի ունենալ, որ մեր կռիւը` ժողովրդի կռիւ է նրա դարաւոր բռնակալների դէմ: Իբրեւ ժողովրդական կռիւ, նա չի կարող կանոնաւոր զօրքերի վարած պատերազմի ձեւ ունենալ. ի հարկէ եթէ մի արտակարգ դէպք չպատահի: Մտախաբութիւն է երեւակայել, թէ Տաճկա-Հայաստանում կամ նրա սահմաններում կարելի է պատրաստել ու կազմակերպել մարտնչող գնդեր, նոյնիսկ ամբողջ զօրք, որ մի օր յառաջ կը խաղայ վճռական ճակատամարտ տալու, եւ այդպիսով կը սկսի եւ կը վերջացնի հայրենիքի ազատութեան գործը:
Ո՛չ, հայ ժողովրդի կռիւը պէտք է պարտիզանական կռիւ լինի, մենք մեր այժմեան դրութեան մէջ ուրիշ կերպ կռուել չենք կարող. կանոնաւոր պատերազմ, իսկական ճակատամարտեր անհնար են մեզ համար:
Այդ է թելադրում մեզ առողջ դատողութիւնը եւ այդ է սովորեցնում մեզ նոյնիսկ ուրիշ ազգերի-պուլկարների, իտալացիների, յոյների պատմական օրինակը: Այդպէս պէտք է կռուենք եւ մենք գոնէ մինչեւ այն ժամանակ, երբ պարտիզանական կռուի ջոկ-ջոկ ալիքները միախառնուելով կը կազմեն ժողովրդական ապստամբութեան յորդահոս հեղեղը, որ կը սրբի կը տանի իւր հետ Հայաստանի երեսից ստրկութեան, աղքատութեան, անարդարութեան դարաւոր կնիքը…
Այդ պարտիզանական պատերազմի նախաձեռնողները կը լինին ժողովրդից դուրս եկած մարտնչող մարդիկ, որոնք միայն ձեւ են փնտռում արտայայտելու իրանց հրաշալի զգացմունքները, ուժերն ու ընդունակութիւնները:
Այդ ձեւը հրոսակային (հայդուկային, աւազակային) խմբերի կռիւը կը թելադրեն ժողովրդին եւ կը ժողովրդականացնեն` յեղափոխական ինտելլիգենցիայի ներկայացուցիչները:
Շատ մեծ դեր են խաղացել հրոսակային խմբերն այս դարում ազատուած մանր ազգութիւնների պատմութեան մէջ. այդպիսի մեծ դեր կարող են եւ պէտք է խաղան նրանք նաեւ մեզ համար: Ախոյեան հանդիսանալով ամէն տեսակ բռնաւորների դէմսկսած սատրապ աստիճանաւորից մինչեւ քիւրտ աւազակը մի կողմից եւ արիւնարբու հարկահանի ու վաշխառուի դէմ միւս կողմից, այդ խմբերը ապագայ պատմութեան կենդանի դրօշակներ կը լինին: Պարտիզանական յարձակումներ գործելով բռնաւորների վրայ, պաշտպանելով ճնշուածներին, նրանք կ՛ելեկտրականացնեն ժողովրդի միտքն ու զգացմունքը, կռուի կենդանի օրինակներ կը տան ժողովրդին եւ այդպէս մասամբ գաղափարական կերպով, մասամբ իրականապէս կը ժողվեն իրանց շուրջը եւ կը կազմակերպեն կռուելու փոքրիշատէ ընդունակ բոլոր տարրերը:
Այդ ուժերը կանոնաւոր կերպով կազմակերպելու եւ ամբողջ Հայաստանում այդ խմբերի միջեւ մի ընդհանուր կապ հաստատելու համար օգնութեան կը հասնի ինտելլիգենցիան, որ գլխաւորապէս պէտք է զբաղուի հէնց յեղափոխական ուժերի կազմակերպութեամբ:
Ապստամբութեան գաղափարը քարոզելու նա պէտք չի ունենալ: Տաճկաստանի այժմեան կառավարութեան ձեւը ամենալաւ քարոզիչն է այդ գաղափարի: Ինտելլիգենցիան միայն պէտք է որոշի յեղափոխական դրական իտէալները եւ կազմակերպի եղած յեղափոխական ուժերը:
Եւ այդ կազմակերպութիւնը գլուխ գայ, այնուհետեւ կը հեշտանայ ժողովրդին զէնք մատակարարելը եւ ինքնիրան կը վճռուի թէ՛ ընթացիկ կռուի եւ թէ՛ ապստամբական շրջանի բոլոր միջոցների հարցը:
Իսկ այդպիսի միջոցներ փնտռելու կարեւորութիւն չկայ յեղափոխական տեխնիկայի մէջ այդ հարցը վաղուց վճռուած է: Մենք անյարմար ենք համարում կանգ առնել այդ հարցի վրայ:
Յեղափոխական հարուստ տեխնիկայովզինուած գաղտնի կազմակերպութեան տարածումն ու զարգացումը բնականաբար առաջ կը բերի աւելի յաճախ կրկնուող խմբային ցոյցեր տաճկական բռնակալութեան դէմ, որոնք մի կողմից կը դաստիարակեն ժողովրդի յեղափոխական ոգին, միւս կողմից կը քայքայեն Տաճկաց տէրութեան առանց այն էլ խախուտ կազմը:
Եւ երբոր յեղափոխութեան պարտիզանական կռուի ալիքները կ՛ողողեն ամբողջ Տաճկական-Հայաստանը, երբոր նրանք անվերանորոգելի ճեղքեր կը բանան Տաճիկ տէրութեան խախուտ շինուածքի մէջ, երբոր վերջապէս Եւրոպան կը տեսնի, որ Տաճկաստանի խաղաղութիւնն անդառնալի կերպով խռովուած է երկու անհաշտ` մինչ արեան վերջին կաթիլը մաքառիլ վճռած թշնամիների կռուով, երբոր նա կը տեսնի, Տաճկաստանում իւր գործ դրած դրամագլուխները վնասւում են եւ կորչելու վտանգի են ենթարկւում եւ, որ կայծը բոցավառուելով կարող է եւրոպական զարհուրելի հրդեհի պատճառ դառնալ,- այն ժամանակ կը գայ վճռական րոպէն եւ ամբողջ ժողովուրդը իբրեւ մի մարդ, մի հոգի ոտի կը կանգնի եւ զէնքի ուժով ձեռք կը բերի իւր մարդկային իրաւունքները, այն իրաւունքները, որ այսքան դար անխիղճ կերպով ոտնակոխ են արել տաճիկներն ու քրտերը:
Տաճիկ կառավարութիւնը չի կարողանալ խեղդել յեղափոխութիւնը ո՛չ նրա առաջին շրջանում, ո՛չ էլ վերջինում: Ապակեդրոնացման (դեցենտրալիզացիա) ու տեղական ինքնուրոյն նախաձեռնութեան վրայ հիմնուած յեղափոխական կազմակերպութիւնըիբրեւ հարիւր գլխանի վիշապ կը գործի ամէն տեղ եւ ամէն տեսակ ձեւերով ու հնարքներով: Նա կը մտցնի իւր աւերիչ զէնքը թէ՛ քաղաք եւ թէ՛ գիւղ, թէ՛ կաշառակեր աստիճանաւորների եւ թէ՛ արիւնարբու վաշխառուների շրջանը, մի խօսքով նա սրով ու հրով կը ջնջի ժողովրդի բոլոր թշնամիներին ու բռնակալներին: Ի հարկէ արիւնահեղ փորձեր եւս կը լինին յեղափոխական վիշապին սպաննելու, բայց ի զուր մի կտրուած գլխի տեղ կը բուսնեն հարիւրաւոր գլուխներ, մի կալանաւորուած ու ջարդուած խմբի տեղ յարութիւն առած ու ինքնագործունեայ ժողովուրդն առաջ կը բերի հարիւրաւոր նոր խմբեր: Շատ արիւն կը թափուի, շատ աչքեր կ՛արտասուեն, բայց մի՞թէ այժմ արիւնը արտասուք են ողողում Հայաստանի հովիտները, եւ վերջապէս ի՞նչ արած, որ այժմեան մարդկութիւնն առանց արիւնային վարձատրութիւն ստանալու ազատութիւն չի տալիս ոչ ոքի: Եւ մեր ժողովուրդը կը վճարի այդ վարձը, այդ պարտքը` ոգեւորուած այն մտքով, որ վիճակն արդէն գցուած է եւ յաղթութիւնը, իւրն է լինելու, եւ միայն իւրը:
Սեպտեմբեր 1891
Leave a Reply