Եթե Ադրբեջանը միջանցքի հարցը պայման դարձնի, հայ-թուրքական գործընթացը կարող է ձախողվել. Քալմի-Ռեյ

Շվեյցարիայի նախկին նախագահ, նախկին արտգործնախարար Միշելին Քալմի-Ռեյը բացառիկ հարցազրույց է տվել NEWS.am-ին։ Նրա արտգործնախարար եղած շրջանում մեկնարկեց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման նախորդ փորձը, երբ Շվեյցարիան որպես միջնորդ ներգրավվեց գործընթացում, որի արդյունքում 2009թ-ի հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում ստորագրվեցին հայ-թուրքական հայտնի արձանագրությունները։ Միշելին Քալմի-Ռեյն անդրադարձել է ինչպես «Ֆուտբոլային դիվանագիտության» շրջանին, այնպես էլ Հարավային Կովկասում առկա աշխարհաքաղաքական իրավիճակին, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ներկա գործընթացին եւ դրա հեռանկարներին։

– Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման 2007-2009թթ․ գործընթացի ժամանակ եւ Ցյուրիխյան արձանագրությունների ստորագրումից հետո Թուրքիան մշտապես պնդում էր, որ պետք է պատմաբանների հանձնաժողով ձեւավորվի՝ ձգտելով միջազգային օրակարգից դուրս մղել Հայոց ցեղասպանության եւ դրա միջազգային ճանաչման հարցը։ Թուրքիան հարաբերությունների կարգավորումը կապում էր նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետ։ Հայաստանը պնդում էր, որ առանց նախապայմանների պետք է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատվեն, բացվի սահմանը՝ առաջարկելով մնացած կարեւոր հարցերը քննարկել ավելի ուշ՝ արդեն միջպետական մակարդակում։ Կարգավորման գործընթացին աջակցած երկրները եւս շեշտում էին, որ հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն առանց նախապայմանների, եւ որ արձանագրությունների վավերացումը չպետք է առկախվի։ Դուք եւս այդ ժամանակ կոչ եք արել լրացուցիչ քայլեր ձեռնարել կարգավորման համար։ Ի վերջո, Ցյուրիխյան արձանագրությունները չվավերացվեցին, գործընթացն էլ՝ ձախողվեց։ Ի՞նչ եք կարծում՝ ո՞րն էր գլխավոր պատճառը, որ Թուրքիան որոշեց առաջ քաշել այդ նախապայմաններն ու հրաժարվեց նախ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել, բացել սահմանը, հետո նոր քննարկել մնացած բոլոր խնդիրները։

– Շնորհակալ եմ հարցի համար։ Դուք գիտեք, որ այդ ժամանակ Հայաստանն ու Թուրքիան չունեին դիվանագիտական հարաբերություններ, չունեն նաեւ հիմա, եւ ձեր երկրի սահմանը շարունակում է փակ մնալ։ 2007թ․ Հայաստանն ու Թուրքիան այդ փակուղուց դուրս գալու նպատակով դիմեցին Շվեյցարիային՝ մի կողմից Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունների պատմական հետազոտություն իրականացնելու, մյուս կողմից՝ երկու երկրների հարաբերությունները կարգավորելու ավելի ընդարձակ գործընթացում միջնորդելու համար։ Շվեյցարիան դրական պատասխանեց՝ Կովկասում տեւական կայունության հարցում իր ունեցած շահերից ելնելով։ Հարաբերությունների կարգավորումը Հայաստանից եւ Թուրքիայից հսկայական ջանքեր ու քաղաքական անսպառ քաջություն էր պահանջում, եւ նորմալ հարաբերություններ հաստատելու թե ներքին, թե արտաքին հնարավորություն կողմերը չունեին տարբեր պատճառներով։ Առաջին հերթին, Հայաստանն ու Թուրքիան մշակութային առումով տարբեր են, տարբեր ընկալումներ ունեն տեղի ունեցածի, Ցեղասպանության հարցերի վերաբերյալ, ինչը որոշակի չափով հիմնարար նշանակություն ունի ինքնության տեսանկյունից։ Այս իրավիճակը կողմերից որեւէ մեկի համար գոհացուցիչ չէ․ Թուրքիան մեղադրվում է Հայոց Ցեղասպանության համար, խնդիրներ ունի իր անմիջական հարեւանի հետ, իսկ Հայաստանը Թուրքիայի հետ սահմանի փակ լինելու պատճառով տնտեսական դժվարությունների է բախվում։ Հարաբերությունների ետնապատկերում ի հայտ է գալիս նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը։ Շվեյցարական դիվանագիտությունն այս հարցը միտումնավոր դուրս թողեց բանակցային օրակարգից՝ կենտրոնանալով տեխնիկանան հարցերի վրա, օրինակ՝ ինչպես բացել սահմանը, ինչպես կազմակերպել տնտեսական հարաբերությունները կամ ինչպես ստեղծել պատմաբանների հանձնաժողով՝ որպես անցյալի հետ կապված խնդիրները կարգավորելու առաջին քայլ։ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը դուրս թողնվեց բանակցություններից,  կարեւորագույն քաղաքական այս հարցը ի հայտ եկավ բանակցությունների եզրափակիչ փուլում, եւ արձանագրությունները տապալվեցին։

Եթե թույլ կտաք, կուզեի անդրադառնալ արձանագրությունների ստորագրմանը։ Ես այդ ժամանակ Ցյուրիխում էի։ Հայկական եւ թուրքական ելույթների տեքստերը երկու կողմերն էլ վերընթերցել էին, եւ պարզ էր դարձել, որ դրանք երկուսի համար էլ ամբողջապես անընդունելի են. խոսքը ոչ թե արձանագրությունների, այլ դրանց ստորագրման արարողության ժամանակ սպասվող ելույթների տեքստերն էին։ Մեկը մտադիր էր խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին, ինչն անընդունելի էր թուրքական կողմի համար, մյուսը՝ ցանկանում էր արձանագրությունները կապել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հետ։ Երեկոյան ժամը 17։00-ին մի քանի րոպե էր մնացել, եւ պատվիրակությունների մեծ մասն արդեն ժամանել էր, երբ Հիլարի Քլինթոնի ավտոմեքենան հանկարծակի հետ պտտվեց, եւ ԱՄՆ պետքարտուղարը որոշեց վերադառնալ այն հյուրանոցը, որտեղ նրա շտաբն էր․ այնտեղ նրան սպասում էր Հայաստանի այդ ժամանակվա արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը։ Ես Թուրքիայի այդ ժամանակվա արտգործնախարար Ահմեդ Դավութօղլուի եւ նրա պատվիրակության հետ Ցյուրիխի համալսարանի գրասենյակում էի փակվել․ երկար դիվանագիտական աշխատանք սկսվեց պատվիրակության հետ տեքստը շտկելու նպատակով։ Ես առաջարկեցի ստորագրել արձանագրություններն առանց հայտարարությունների թե՛ հայկական, թե՛ թուրքական կողմից։ Բոլորը զբաղված էին, նախարարները փորձում էին հարթել վեճը, պատկերացրեք՝ ինչ լարված պահ էր։ Վերջապես ավելի քան երեք ժամ ուշացմամբ, երկմտանքներից, նախագահների հետ հեռախոսային խորհրդակցություններից եւ միջազգային հովանավորների պնդումներից հետո՝ Հիլարի Քլինթոնը, Սերգեյ Լավրովն այնտեղ էին, բոլորը շտապեցին այն սենյակ, որտեղ արարողությունը պետք է տեղի ունենար, եւ արձանագրությունները ստորագրվեցին առանց կողմերի հայտարարությունների, միայն ես ներածական կարճ խոսք ասացի։ Ցյուրիխյան արձանագրությունների բանակցությունները շատ բարդ էին։ Դրանք երկու փոխկապակցված արձանագրությունից էին բաղկացած․ առաջինը վերաբերում էր սահմանի բացմանը, մյուսը՝ պատմաբանների հանձնաժողով ձեւավորելուն։ Բանակցություններն իրոք շատ երկար տեւեցին։

Շվեյցարիան լիարժեք կատարեց միջնորդի իր պարտավորությունները, լավագույն գաղափարներն ու լուծումներ առաջարկեց, Հայաստանն ու Թուրքիան պարտավորվեցին բանակցել դրանց շուրջ եւ ընդունեցին Շվեյցարիայի դերակատարումը։ Բանակցությունները 3 տարի տեւեցին, շատ հանդիպումներ կայացան․ Դուք հիշեցրիք քիչ առաջ Ստամբուլում Բարաք Օբամայի հետ կայացած հանդիպումը, իսկապես շատ հանդիպումներ են կայացել միջազգային համաժողովների շրջանակում՝ Դավոսում, Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի ժամանակ, Բեռլինում եւ այլուր։ Շվեյցարիայի միջնորդությունն ավարտվեց 2009թ․ հոկտեմբերին՝ արձանագրությունների ստորագրմամբ։ Բայց պետք է քաղված դասերն ընդունենք․ միջնորդությունը տեխնիկական հարց չէ՝ ճիշտ բառերն ու ողջամտորեն ընդունելի փոխզիջումները գտնելը դեռ բավարար չէ, անհրաժեշտ է վստահ լինել եւ անսահման համբերություն ցուցաբերել՝ առանց հաջողության հասնելու որեւէ երաշխիք ունենալու։ Հենց որ Թուրքիան արձանագրությունների ստորագրումից հետո Ադրբեջանի դրդմամբ առաջ քաշեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հարցը, արձանագրությունների վավերացումն այլեւս հնարավոր չէր։

– Ադրբեջանը դեմ էր կարգավորման գործընթացին եւ լուրջ ճնշում էր գործադրում Անկարայի վրա։ Թուրքիայի այդ ժամակվա նախագահ Գյուլը, վարչապետ Էրդողանը, արտգործնախարարներ Բաբաջանն ու Դավութօղլուն մի քանի անգամ Բաքու այցելեցին՝ վստահեցնելու Ադրբեջանի իշխանություններին, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները չեն կարգավորվի, քանի դեռ չի լուծվել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, եւ որ Ադրբեջանի շահերը չեն ստվերվելու։ Ադրբեջանը դատապարտեց հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումը՝ հայտարարելով, որ դա ուղիղ հակասում է իր ազգային շահերին։ Ավելին, Ադրբեջանից դեպի Թուրքիա գազի արտահանման եւ դրա սակագնի հարցում հակասություններ առաջացան այդ ժամանակ։ Ադրբեջանի ճնշու՞մն էր այն որոշիչ գործոնը, որ ստիպեց Թուրքիային ետ չկանգնել իր մոտեցումներից, թե այլ գործոններ էլ ազդեցություն ունեցան Թուրքիայի դիրքորոշման վրա։

– Ոչ, ինչպես ասացի, Ադրբեջանն ի հայտ եկավ վերջում՝ արձանագրությունների ստորագրումից հետո եւ ճնշում գործադրեց Թուրքիայի վրա՝ ասելով, որ մենք այլեւս ձեզ հետ ընկերություն չենք անի, եթե վավերացնեք այդ արձանագրությունները։ Դուք գիտեք՝ ինչպիսին են Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հարաբերությունները, եւ Թուրքիան այդ պատճառով հրաժարվեց վավերացնել արձանագրությունները։ Այն, որ մենք չենք ցանկանում միջնորդության ժամանակ առաջ քաշել Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը, ընդունելի էր թե՛ Հայաստանի, թե՛ Թուրքիայի համար։ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը միայն արձանագրությունների ստորագրումից հետո առաջ եկավ։

– Արձանագրությունները, ի վերջո, ստորագրվեցին, եւ ինչպես արդեն նշեցիք, կողմերը որեւէ հայտարարությամբ հանդես չեկան այդ ժամանակ, ինչպես մինչ այդ համաձայնեցվել էր միջնորդների ջանքերի շնորհիվ։ Ստորագրման արարողության ժամանակ տեղի ունեցած այդ միջադեպը մտահոգություններ առաջացրե՞լ էր արձանագրությունների ապագայի հարցում, Դուք իրո՞ք հնարավոր էիք համարում, որ այդ արձանագրությունները, ի վերջո, կվավերացվեն, եւ կողմերը կհաստատեն դիվանագիտական հարաբերություններ, թե՞ մտահոգություններն ու ռիսկերն արդեն գերակայում էին այդ ժամանակ։

– Ես շատ վստահ էի, որ արձանագրությունները կարող են վավերացվել, որովհետեւ դրանք ստորագրվել, ապա ընդունվել էին թե՛ Հայաստանի եւ թե՛ Թուրքիայի նախագահների կողմից, արձանագրություններին աջակցել էին Միացյալ Նահանգները, Ռուսաստանը։ Դրանք եւ՛ Հայաստանի, եւ՛ Թուրքիայի շահերից էին բխում․ Հայաստանի սահմանները Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ փակ են, եւ կարգավորումը բխելու էր Հայաստանի տնտեսական շահերից, բայց դա նաեւ Թուրքիայի համար էր շահավետ, քանի որ կկարողանար մեծացնել իր ազդեցությունը Կովկասում։ Հետեւաբար, դա երկու կողմի համար էլ շահավետ համաձայնություն էր, այն նաեւ Ցեղասպանության հարցն էր շոշափում, եւ Թուրքիան առաջին անգամ համաձայնվեց այս հարցով պատմաբանների հանձնաժողովի ձեւավորմանը։ Այնպես որ, մենք վստահ էինք, որ երկու արձանագրությունն էլ կարող են վավերացվել, բայց դա տեղի չունեցավ, որովհետեւ, ինչպես ասացի, քաղաքական հարցերը ստորագրումից հետո ի հայտ եկան, եւ Ադրբեջանը, ծանոթանալով արձանագրություններին, ասաց՝ այս ի՞նչ են Հայաստանն ու Թուրքիան անում, փորձեց միջամտել վավերացման գործընթացին եւ ասաց Թուրքիային, որ չեն կարող նման բան անել։ Դրանից հետո Հայաստանը եւս չվավերացրեց։

– Հարավային Կովկասում աշխարհաքաղաքական իրավիճակը լրջորեն փոխվել է նախորդ տասնամյակում եւ հատկապես Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո։ Հայաստանը, 2009թ-ի համեմատ, չունի առաջվա հնարավորությունները։ Թուրքիայի քաղաքականությունն ընդլայնվող հավակնությունների տեսանկյունից նույնպես փոխվել է, եւ պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանին ցուցաբերած հսկայական աջակցության շնորհիվ Հարավային Կովկասում Թուրքիան նոր եւ ավելի ազդեցիկ դերակատարում ունի։ Ադրբեջանը ձգտում է նյութականացնել պատերազմի արդյունքներն ու զիջումներ ստանալու նպատակով մշտապես ճնշում է գործադրում Հայաստանի վրա։ Ռուսաստանն առավել ակտիվ եւ անմիջականորեն է ներգրավված տարածաշրջանային գործընթացներում՝ ոչ միայն խաղաղապահ առաքելություն իրականացնելով Արցախում, այլ նաեւ լինելով միջնորդ Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ ընթացող բանակցություններում։ Ավելին, տարածաշրջանային «3+3» ձեւաչափ է ստեղծվել՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի մասնակցությամբ, իսկ Վրաստանը դեռեւս հրաժարվում է միանալ ձեւաչափին։ Տարածաշրջանային այս փոփոխությունները, Ձեր կարծիքով, ինչպե՞ս են ազդում Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ընթացող բանակցությունների վրա։

– Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո իրողությունները փոխվել են, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի դիրքորոշումներում հսկայական անդունդ կա. Ադրբեջանի համոզմամբ՝ հակամարտությունն այլեւս գոյություն չունի, եւ տարածքի հարցում որեւէ փոխզիջում չի կարող լինել։ Հայաստանի տեսանկյունից Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունն առաջնային նպատակ է մնում, կարծում եմ՝ համամիտ եք ասածիս հետ։ Որեւէ կայուն լուծման, օրինակ՝ խաղաղության պայմանագրի կնքման մասին մտածելու համար դեռ շատ վաղ է։ Այդուհանդերձ, քաղաքական կայուն համաձայնության բացակայության պայմաններում խաղաղությունը հորիզոնում նշմարվող հեռավոր հույս է։ 2020թ․ նոյեմբերին ստորագրված հրադադարի հայտարարությունը Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի հարցը չի լուծում, նույնը վերաբերում է 2020թ․ նոյեմբերին եւ 2021թ․ նոյեմբերին կայացած հանդիպումներին հետեւած հայտարարություններին, երբ քննարկվել են սահմանագծմանն ու սահմանազատմանը, փոխադրումներին առնչվող հարցեր, դա վերաբերում է նաեւ 2021թ․ հունվարի 11-ի եռակողմ հանդիպմանը, որի օրակարգում տրանսպորտային ուղիների ապաշրջափակմանը, դրա իրավական հիմքերի ձեւավորմանն ու տնտեսական լուծումներին, ենթակառուցվածքների վերականգնմանը, ներգրավված երկրների միջեւ փոխկապակցվածություն ստեղծելուն վերաբերող հարցեր էին։ Կարճաժամկետ հեռանկարում կայուն լուծումներ չկան։

– Արդյո՞ք իրատեսական է, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները կկարգավորվեն այս անգամ, Ֆուտբոլային դիվանագիտության շրջանի համեմատ այժմ կա՞ն ավելի մեծ հնարավորություններ, ի՞նչ եք կարծում։

– Ինչպես 2008, 2009 թվականներին, այնպես էլ ներկա գործընթացում Լեռնային Ղարաբաղի հարցն օրակարգում չէ, բայց տարբեր պատճառներով։ 2008թ․ կողմերի ցանկությունն էր չանդրադառնալ այդ խնդրին եւ կենտրոնանալ տեխնիկական հարցերի վրա։ Հիմա իրավիճակն այլ է, քանի որ, Ադրբեջանի կարծիքով, խնդիրը լուծված է, նրանք հաղթել են պատերազմում եւ տարածքին վերաբերող հարց այլեւս չկա։ Առանց Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման ու Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ քաղաքական իրական երկխոսության, նույնիսկ՝ հարաբերությունների կարգավորման բարդ է կանխատեսել, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում արդյունավետ երկխոսություն կլինի։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան բոլոր ոլորտներում շատ սերտ հարաբերություններ ունեն, այդ պատճառով էլ թե՛ Հայաստան-Ադրբեջան եւ թե՛ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում գլխավոր խոչընդոտներից մեկը, իմ կարծիքով, այն է, որ Թուրքիան չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանությունը։ Կարգավորման գործընթացում այդ հարցը բանակցությունների օրակարգում չէ, հիմա այն առանց նախապայմանների է։2009թ․ որպես խնդրի լուծման սկզբնական քայլ էր դիտարկվում պատմությունն ուսումնասիրելու նպատակով փորձագետներից կազմված միջազգային հանձնաժողովի ձեւավորումը, բայց Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը շարունակում էր չկարգավորված մնալ, եւ Ցյուրիխյան արձանագրությունները այդպես էլ չվավերացվեցին հենց այդ պատճառով։ Այժմ տարածքների խնդիրն առնվազն Ադրբեջանի համար լուծված է թվում, բայց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը մնում է բաց։ Կարծում եմ՝ այժմ ճիշտ կլինի կենտրոնանալ Հայաստանի եւ Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորման վրա։ Թուրքիայի տեսանկյունից այդ տարածքների հարցը լուծված է, բայց 2008թ-ին այդպես չէր, հետեւաբար, հիմա հարաբերությունների կարգավորման ավելի լավ հնարավորություն կա։ Նույնիսկ եթե կայուն խաղաղությունը մոտ ապագայում հավանական չէ, մինչեւ քաղաքական ցանկացած լուծման հասնելն անցումային համապատասխան ժամանակահատված պետք է լինի։

– Հայաստանի եւ Թուրքիայի հատուկ ներկայացուցիչներն արդեն երկու անգամ հանդիպել են՝ առաջին անգամ՝ Մոսկվայում, երկրորդ անգամ՝ Վիեննայում։ Հանդիպումներից հետո կողմերը նույն հաղորդագրությունն են տարածել՝ վերահաստատելով գործընթացն առանց նախապայմանների շարունակելու իրենց պայմանավորվածությունը։ Հայաստանում, սակայն, մեծ մտավախություն կա, որ Թուրքիան կրկին նախապայմաններ է առաջ քաշելու ինչ-որ փուլում։ Հնարավո՞ր է ինչ-որ կերպ խուսափել նման սցենարից։ Հայաստանի եւ Թուրքիայի կարողությունների նման անհամաչափությունը որքանո՞վ կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ փոխադարձ ընդունելի լուծումների հասնելու հարցում։

– Կցանկանայի որոշ չափով մանրամասնել, թե ինչու եմ կարծում, որ նախքան քաղաքական ցանկացած լուծման հասնելն անցումային ժամանակահատված է անհրաժեշտ։ Պետք է ընդունվի, որ տարածքային ներկա իրավիճակը մի քանի տարի պահպանվելու է, եւ որ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում անցումային փուլի ավարտին կարող է հանրաքվե անցկացվել։ Անցումային ժամանակահատվածում հումանիտար օգնության, հայրենադարձման, ենթակառուցվածքների վերականգնման կարիք է լինելու, տնտեսական հարաբերությունները պետք է զարգանան։

Թույլ տվեք անդրադառնալ նաեւ այլ երկրների։ Միացյալ Նահանգներն ու Ֆրանսիան՝ որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրներ, Ռուսաստանի հետ միասին շարունակում են պաշտոնապես հակամարտության կարգավորման գործընթացի միջնորդներ լինել։

Ներկա պահին հարցի քաղաքական կողմի վերաբերյալ քիչ բան է հնարավոր ասել, որովհետեւ կարճաժամկետ հեռանկարի առաջնահերթությունները գերակայում են հայ-ադրբեջանական խաղաղության համաձայնագրի հարցի նկատմամբ։ Քաղաքական երկխոսությունը զարգացնելու դժվարությունները, վերակառուցման, ականազերծման, տնտեսական փոխազդեցության հարցերում առկա խնդիրները կապ ունեն այն փաստի հետ, որ Հայաստան-Թուրքիա սահմանը փակ է։ Կարծում եմ՝ հարաբերությունների կարգավորումը երկու կողմի շահերից է բխում։

Եւս մեկ դիտարկում Մինսկի խմբի մասին։ Ես գիտեմ, որ Հայաստանը շարունակում է հույս դնել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի վրա․ Մինսկի խումբը չափազանց հեղինակազրկվել է, քանի որ նախորդ 30 տարում գործադրված ջանքերը շոշափելի որեւէ առաջընթացի չեն հանգեցրել, բայց այն դեռեւս խնդիրների կարգավորման եւ երկխոսության համար առկա միջազգային միակ մեխանիզմն է։ Հայաստանը, իսկապես, ունի բոլոր պատճառները ԵԱՀԿ-ի եւ Մինսկի խմբի ձեւաչափին աջակցելու համար, քանի որ պարտվել է պատերազմում եւ անբարենպաստ դիրքում է բանակցային սեղանի շուրջ․ այսպիսով, ցանկանում էի նշել, թե ինչպիսին է ուժերի հարաբերակցությունը սեղանի շուրջ։ Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ներկա փորձը, հավանաբար, առավել խոստումնալից է, քան նախորդը․ այժմ այն առանց նախապայմանների է ընթանում, վեճի առարկա հանդիսացող հարցը, որը վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը, այժմ բանակցությունների օրակարգում չէ․ ես սա ցավով եմ ասում՝ 2008, 2009 թվականներին մենք այդ հարցը բերեցինք օրակարգ, բայց հիմա այն այլեւս օրակարգում չէ։ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը գործնականում փոխել է իրավիճակը, բայց, այնուամենայնիվ, մի խոչընդոտ կարող է ի հայտ գալ։ Ավտոճանապարհային եւ երկաթուղային միջանցքի բացումը, որը հայտնի է որպես «Զանգեզուրի միջանցք», Թուրքիային Ադրբեջանի հետ ցամաքային կապ հաստատելու հնարավորություն կտա, դա այն է, ինչ Թուրքիան ուզում է։ Այդ ծրագրի իրագործումն առանց Հայաստանի համաձայնության անհնար է, քանի որ այդ միջանցքը Հայաստանի հարավային շրջանով պետք է անցնի, եւ Հայաստանը դժվար թե համաձայնվի դրան։ Բաքուն ցանկանում է վերահսկել այդ միջանցքն ու դրա անվտանգությունը, եւ եթե դա, չնայած Հայաստանի առարկություններին, պայմանի վերածվի, այդ դեպքում բանակցությունները կարող են ձախողվել։ Հետեւաբար, կարծում եմ, որ ավելի լավ հնարավորություններ են առկա հարաբերությունների կարգավորման համար, բայց այդ ճանապարհին որոշ խոչընդոտներ կան։

– 2009թ-ից հետո շատ երկրներ են ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը։ ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատները 2019թ-ին Ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձեւեր ընդունեցին, իսկ նախագահ Ջո Բայդենը նախորդ տարի Ապրիլի 24-ի իր ուղերձում ճանաչեց Հայոց Ցեղասպանությունը։ Ի՞նչ եք կարծում՝ Միացյալ Նահանգների կողմից ճանաչումն ինչպե՞ս է փոխել Հայոց ցեղասպանության շուրջ առկա իրավիճակը եւ ինչպե՞ս կարող է դա ազդել Երեւանի եւ Անկարայի միջեւ սկսված նոր գործընթացի վրա։

– Դժվարանում եմ ասել, բայց բարդ է Թուրքիայի կողմից այդ հարցում հաջողակ նախաձեռնություն ակնկալել։ Ցյուրիխյան արձանագրությունների բանակցությունների ժամանակ ես շատ եմ խոսել թուրքական պատվիրակության հետ, եւ սա չափազանց զգայուն հարց էր նրանց համար։ Միակ փոխզիջումը, որին հնարավոր եղավ հասնել, միջազգային փորձագետների ենթահանձնաժողովի ստեղծումն էր, որը գիտական տեսանկյունից պետք է ուսումնասիրեր 1915թ․ իրադարձությունները։ Պետք է ասեմ, որ դա շվեյցարական կողմի առաջարկն էր, քանի որ Շվեյցարիան ստիպված է եղել ուսումնասիրել Երկրորդ Համաշխարհայինի ժամանակ հրեա ժողովրդի նկատմամբ կատարվածում նաեւ Շվեյցարիայի դերակատարումը, եւ մենք դա պատմաբանների հանձնաժողովի միջոցով ենք արել։ Մենք կարծում էինք, որ Թուրքիայի կողմից ճանաչման գործընթացում դա առաջին քայլը կարող էր լինել։

– Ի՞նչ անել, եթե Թուրքիան նախապայմաններ առաջ քաշի Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի հարցում, կամ պնդի, որ կբացի հաղորդակցության ուղիները միայն այն դեպքում, եթե Հայաստանը բավարարի Ադրբեջանի պահանջները։ Ի՞նչ պետք է անի Հայաստանն այդ դեպքում՝ դու՞րս գա բանակցություններից, իր նախապայմաննե՞րն առաջ քաշի ի պատասխան, ինչպե՞ս խուսափել հնարավոր փակուղուց, ի՞նչ է Ձեր դիվանագիտական փորձը հուշում Ձեզ։

– Ես չեմ կարող ասել՝ ինչ կլինի, եթե նախապայմաններ առաջ քաշվեն, առայժմ նախապայմաններ չկան։ Հետեւաբար, հուսանք, որ կարգավորման գործընթացը բարեհաջող է ընթանում: Ես մի քանի անգամ եղել եմ Հայաստանում՝ վերջին անգամ 2 տարի առաջ, շատ մարդկանց եմ հանդիպել։ Տեսել, որ շրջափակման մեջ եք, ինչը բարենպաստ չէ ձեզ համար, դուք այլ երկրների հետ բաց լինելու, տնտեսական փոխազդեցության կարիք ունեք, որպեսզի մարդիկ էլ կարողանան աշխատել։ Խոստանում եմ՝ եթե հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը հաջողությամբ պսակվի, ես արձակուրդս Գյումրիում եւ Կարսում կանցկացնեմ, կգամ մեկ շաբաթով եւ կծափահարեմ այդ հաջողությանը, որովհետեւ ես հիշում եմ հայ-թուրքական այդ բոլոր բարդ բանակցությունները։ Բայց, ի վերջո, դուք տարածաշրջանում ընդհանուր շատ շահեր ունեք։ Կուզեի ասել, որ պետք չէ մտածել բանակցություններից դուրս գալու, դրանք դադարեցնելու մասին, փորձեք ընդհանուր եզրեր եւ լուծումներ գտնել, եւ ինչ-որ բան հաստատ կստացվի։

– Ի՞նչ խորհուրդ կտայիք գործող բանակցողներին՝ ի՞նչ անել փոխադարձ ընդունելի լուծումների հասնելու համար եւ ի՞նչ չանել փակուղուց խուսափելու նպատակով։

– Ես չեմ կարող բանակցողներին խորհուրդներ տալ, որովհետեւ դուք ձեր սեփական շահերն եք պաշտպանում եւ ինձնից ավելի լավ գիտեք, թե ինչն է ավելի կարեւոր ձեզ համար ներկա իրավիճակում եւ որոնք են ձեր շահերը։ Բանակցությունները միշտ էլ բարդ են ընթանում, դրանք համբերություն, երբեմն՝ երկար ժամանակ են պահանջում՝ Ցյուրիխյան արձանագրությունների ստորագրումը 3 տարվա բարդ բանակցություններ պահանջեց։ Հավանաբար, հնարավոր չէ ակնկալել, որ 2-3 ամսում արդյունքներ կլինեն։ Պետք չէ նախապայմաններ առաջ քաշել, որեւէ մեկին հնարավոր չէ խորհուրդ տալ բանակցել նախապայմաններով, որովհետեւ հակառակ դեպքում կառչած եք մնալու դրանցից եւ չեք կարողանալու ճկունությամբ քննարկել հարցերն ու մեկդ մյուսին ընդառաջ քայլ կատարել։ Այնպես որ, ես իսկապես հաջողություն եմ ձեզ մաղթում։

Միշելին Քալմի-Ռեյի հետ զրուցել է Հայկ Սահակյանը

https://news.am/arm/news/692307.html