Ցեղասպանության ժխտողականությունը, հայկական ինքնության ժխտումը. Թուրքիայի տարածքում հայերի գոյության մերժումը

 
Րաֆֆի Պետրոսյան

Անցած շաբաթ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ԱՄՆ նախագահ Թրամփի կողմից վերջերս Երուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելը քննադատելիս մեծ վստահությամբ նշել է․ «Ցեղասպանություն, Հոլոքոստ, ջարդեր, էթնիկ զտումներ տեղի չեն ունեցել մեր (Թուրքիայի) պատմության ընթացքում»։

Նա դա ասել է առանց աչքն իսկ թարթելու…

Պետության կողմից պատմական փաստերի նման լանամասշտաբ ժխտողականությունը ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ նորություն չէ, բայց  ամեն մի  ժխտում ստիպում է պատմությանը կրկնվել՝ ձեռք բերելով կանոնավոր բնույթ. հայ ժողովրդի կոտորածներին հաջորդեցին հույների, ասորիների, ալևիների ու քրդերի ջարդերը։

Այս հոդվածով կանդրադառնանք ոչ թե Ցեղասպանության ժխտողականությանը, այլ հենց Թուրքիայի տարածքում հայերի գոյության մերժմանն ու  այդ երկրում նրանց ունեցած ներդրումներին։

Նախորդ հոդվածում (Պատմություններ, որոնց մասին լռում են Թուրքիայում. հայկական մի կղզի Բոսֆորի ափին) ես անդրադարձել էի հայ ճարտարապետական ընտանիքին՝ Բալյաններին, ովքեր կերտել են Ստամբուլի տեսանելի հորիզոնը, հատկապես Բոսֆորի ափը՝ կառուցելով պալատներ, դղյակներ, զինանոցներ ու մզկիթներ։ Չնայած, որպես արքունի ճարտարապետներ, Օսմանյան կայսրությունում նրանց վայելած հարգանքին ու պատվին՝ նրանց հայկական ինքնությունը ժխտվում է Թուրքիայի Հանրապետության կողմից, և մինչ 2000-ական թթ. սկիզբը պաշտոնական տուրիստական ուղեցույցներում նրանք ներկայացվում էին որպես իտալացի Բալյանիներ։

Բալյան ընտանիքից էլ ավելի հայտնի ճարտարապետ է եղել 16-րդ դարում ապրած Միմար Սինանը (1489-1588), ով իր հետքն է թողել Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքում։ Նա կառուցել է 92 մզկիթ, 55 դպրոց, 36 պալատ, 48 բաղնիք (համամ), 3 հիվանդանոց, 20 խան, 10 կամուրջ, 6 ջրանցք և հարյուրավոր այլ պետական շենքեր։ Նրա գլուխգործոցներն են Ստամբուլում գտնվող Սուլեյմանիյե մզկիթը և Սելիմիյե մզկիթն՝ Էդիրնեում (Ադրիանապոլիս-Ակունքի խմբ.). երկուսն էլ ընդգրկված են ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում: Շարքային թուրքը Միմար Սինանին գիտի որպես «Մեծագույն թուրք ճարտարապետ Սինան», և նրա անունով են կոչվում  արվեստի ու ճարտարապետության համալսարաններ: Բայց քչերին է հայտնի, որ նա հայ է՝ Կայսերիի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) շրջանի Ագիրնաս գյուղից, որ նրան խլել են իր ծնողներից, իսլամացրել, թլպատել, մեծացրել որպես զինվոր, իսկ հետագայում նա դարձել է ճարտարապետ: Նա վախճանվել է բավականին պատկառելի տարիքում՝ 99 տարեկանում, և նրան թաղել են Սուլեյմանիյե մզկիթի մոտ:

1930-ական թթ. ընթացքում  թուրքական պետության մեջ գերիշխում էին ռասիստ մտավորականները, ովքեր պնդում էին, որ թուրք ռասան ավելի բարձր է մնացած բոլոր ազգերից, և որ թուրք ռասային բնորոշ հատկանիշներ կան՝ գանգի ձևն ու այլ առանձնահատկություններ: Իրենց տեսակետն ապացուցելու և ցույց տալու համար, որ նշանավոր թուրք մտավորականները համապատասխանում են իրենց կողմից ներկայացված ցուցանիշներին, այս « մարդաբան փորձագետները» որոշել են փորձաքննության ենթարկել հնում ամենահայտնի թուրքը համարվող ճարտարապետ Սինանի աճյունի մնացորդները։ Սակայն Սինանի գանգը չի համապատասխանել այդ փորձագետների տեսական թուրքական գանգի չափսերին, արդյունքում գանգը թաքցվել է: Մինչ օրս անհայտ է գանգի գտնվելու վայրը, և Սինանի մարմինը գերեզմանում է՝ առանց գլխի:

1930-ական թթ., երբ նախագահ Մուստաֆա Քեմալը որոշել է, որ ժամանակն է անցում կատարել լատինական այբուբենին և արդիականացնել թուրքերենը, նա դիմել է հայտնի լեզվաբան, պրոֆեսոր Հակոբ Մարթայանին և նրան առաջարկել ղեկավարել Թուրքիայի լեզվաբանական խորհուրդը: Թուրքերենին մատուցած ծառայության համար, որպես պարգև, նա ստացել է Դիլաչար անունը, որը բառացի նշանակում է լեզուն բացող (մարդ, ով լեզու է պարգևում): Որպես փոխհատուցում՝ Մարթայանը Քեմալին առաջարկել է «Աթաթուրք» (թուրքերի հայր) մականունը, որը վերջիվերջո ընդունվել է մեջլիսի կողմից:

1979 թ., երբ Մարթայանը մահացավ, թուրքական լրատվական դաշտում նրան ներկայացրեցին որպես Հ. Դիլաչար՝ առանց նշելու նրա հայկական ինքնությունը: Արդյունքում, որոշ թերթեր հետագայում աղավաղեցին նրա անունը` նրան անվանելով Ադիլ Աջար:

Մուստաֆա Քեմալի` Աթաթուրք դառնալուց հետո անհրաժեշտ էր նոր ստորոգրություն, և նա օգնության է կանչում մեկ այլ հայի` գեղագիրության վարպետ Վահրամ Չերչյանին (Ջերջյան): Չերչյանի կողմից առաջարկված ստորագրությունը հաստատվել է 1934 թ., այն կարելի է տեսնել ամեն ինչի վրա` սկսած թղթադրամներից, վերջացրած պառլամենտական արձանագրություններով: Թուրքիայում այսօր գրեթե ոչ ոք չի ճանաչում Չերչյանին:

1932 թ. թուրքական կառավարությունը հանձնարարում է հայ երաժիշտ ու դիրիժոր Էդգար Մանասին գրել Թուրքիայի ազգային հիմնի երաժշտությունը, որը հիմնված պետք է լիներ թուրքական որևէ մեղեդու վրա: Այսօր Թուքիայում ոչ մեկ չի ճանաչում Էդգար Մանասին` չնայած այն բանին, որ նրա ստեղծագործությունն ամեն շաբաթ երգում են դպրոցներում, ստադիոններում ու մեջլիսում:

Թուրքական թատրոնի ու կինոյի աստղեր Ադիլ Նաշիթը, Թոթո Քարաջան, Վահի Օզը, Սամի Հազինսեսը և Քենան Փարսը հայտնի են ողջ Թուրքիայով մեկ։ Նրանք տարիներ շարունակ միլիոնավոր մարդկանց ստիպել են լացել ու ծիծաղել: Սակայն քիչ թվով թուրքեր գիտեն, որ այս աստղերը հայեր են: Նրանք բոլորն էլ իրենց պատճառներն են ունեցել իրենց ազգային ինքնությունը թաքցնելու համար։ Նրանցից շատերի հայկական ինքնությունը հայտնի է դարձել միայն նրանց մահից հետո: Ադիլ Նաշիթը եղել է Ադիլ Քեսքիները (1930-1987), Թոթո Քարաջան Իրմա Ֆելեգյանն է (1912-1992), Վահի Օզը Վահե Օզինյանն է(1911-1969), Սամի Հազինսեսը Սամվել Հակոբ Ուլուջյանն է (1925-2002) և Քենան Փարսը Կիրակոս Ջեզվեջյանն է (1920-2008):

Թուրքիայում առաջին օպերան բեմադրվել է 1874 թ. Ստամբուլում` մի հայի կողմից, այն կազմակերպել, ղեկավարել ու ներկայացրել է Տիգրան Չուխաջյանը (1837-1898): Թուրքական աղբյուրները ժխտում են այս փաստը և հիշատակում են ավելի ուշ շրջանի թուրք երգիչների անուններ: Իսկ առաջին թատերական ներկայացումը ցուցադրվել է դրանից 6 տարի առաջ` 1868 թ., դարձյալ հայի կողմից, ում անունը Հակոբ Վարդովյան է (1840-1902)։ Նա հայտնի է նաև Գյուլլու Հակոբ կամ Յակուբ անուններով: Չնայած ապահով էր Վարդովյանին կոչել ժամանակակից թուրքական թատրոնի հիմնադիր, թուրքական շատ աղբյուրներ ժխտում են այդ փաստը:

Օսմանյան կայսրությունը միջազգային ասպարեզում ներկայացնող առաջին մարզիկները եղել են երկու հայեր և մեկ հույն, ովքեր ներկայացրել են կայսրությունը 1912 թ. Ստոկհոլմում տեղի ունեցած օլիմպիական խաղերում: Այդ հայերը Վահրամ Փափազյանն ու Մկրտիչ Մկրյանն էին, երկուսն էլ վազորդներ էին: Շատ թուքրական աղբյուրներ ժխտում են այս փաստն ու հիշատակում ավելի ուշ շրջանի թուրք մարզիկների անուններ:

Հայերի ներդրումների, նորամուծությունների կամ  ձեռքբերումների օրնակները, որոնք ժխտվում են կամ մոռացության են մատնվել Թուրքիայում, կարելի է տեսնել Օսմանյան կայսրության ու Թուրքիայի Հանրապետության արվեստի, գիտության, բիզնեսի, ֆինանսների, բանկային գործի, ինժեներական գործի և հրատարակչության գրեթե բոլոր ոլորտներում: Հայերի դերը Թուրքիայում հասկանալու համար ամենալավ աղբյուրներից մեկն է աներևակայելիորեն մանրամասնությամբ գրված և թուրքերենով լույս տեսած «Արևմտահայերը պատմության քառուղիներում» (Tarih boyunca Batı Ermenileri) գրքի հատորներում։ Այն գրվել է պրոֆեսոր Բարսեղ Թուղլաճյանը (1933-2016), ով ավելի շատ հայտնի է Փարս Թուղլաջը անունով:

Թուղլաճյանն առաջին թուրքերեն հանրագիտարանի` «Օվկիանոսի» հեղինակն է, նաև հեղինակել է մի քանի այլ գրքեր: Այնուամենայնիվ, նրա կյանքի նվաճումն է հայերի պատմության քառահատորյակը, որը հիմնված է հազարավոր՝ մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրված փաստաթղթերի վրա: Ամեն հատորը պարունակում է գրեթե 900 էջ, որոնցում ներկայացվում է 289-1850թթ. (հատ. 1), 1850-1890 թթ. (հատ. 2),  1890-1923 թթ. (հատ. 3) և 1923-1966 թթ. (հատ. 4) շրջանների պատմությունը: Վերջին հատորը լույս է տեսել Ստամբուլում, 2009 թ.: Դժբախտաբար Այցհեյմերի հիվանդությամբ տառապելու պատճառով նա ի վիճակի չեղավ հրատարակել իր 5-րդ հատորը, որը պետք է ներառեր 1966-2010 թթ. պատմությունը:

Ամենադրամատիկ ու Հայոց ցեղասպանության անվիճելի ապացույցները Թուղլաճյանի քառհատորյակի երրորդ հատորում են ընդգրկված (1890-1923), որտեղ առկա են հազարավոր փաստաթղթեր, որոնք ցույց են տալիս հայերի նվաճումները կայսրության գրեթե բոլոր ոլորտներում, ներառյալ` օսմանյան կառավարության մեջ: Մինչև 1910-ական թթ. կեսերը հայերը հայտնի էին օսմանյան արտաքին քաղաքական ու դիվանագիտական բոլոր ոլորտներում, անփոխարինելի էին պետական ձեռնարկություններում, կենտրոնական բանկում, մեծ ազդեցություն ունեին բիզնեսի, արվեստի, գիտության ոլորտներում ու ակադեմիական շրջանակներում՝ ինչպես Ստամբուլում, այնպես էլ օսմանյան մնացած վիլայեթներում: Այս հայ անունների դրամատիկ անհետացումը հետևանքն է 1915 թ. դեպքերի, այն է `Հայոց ցեղասպանության:

Երբ ես հարցրեցի պրոֆեսոր Թուղլաճյանին, թե ինչպես են Թուրքիայում թույլ տվել, որ նա հրատարակի իր քննադատական գիրքը, նա պարզապես պատասխանեց. «Ես ուղղակի ներկայացրել եմ պետական փաստաթղթեր, որոնք ցույց են տալիս հայերի ձեռքբերումներն ու պարգևները պետական հիերարխիայում, հայերի ձեռքբերումները արվեստի, գիտության և բիզնեսի ոլորտներում, հայկական ձեռնարկությունների ու մշակութային միջոցառումների մասին հայտարարությունները։ Այդ ամենը գոյություն ուներ մինչ  1915 թ., բայց դրանից հետո այլևս չկա: Ո՞վ կարող է առարկել այս ամենի դեմ»:

Այսպիսով, ես կոչ եմ անում Հայաստանում ու Սփյուռքում գտնվող բոլոր հայ գիտնականներին մտածել պրոֆեսոր Թուղլաճյանի թաքնված գանձը հայերեն ու անգլերեն թարգմանելու շուրջ, որպեսզի ապագա սերունդները ավելի լավ հասկանան, թե մենք ի՞նչ ենք ունեցել, ի՞նչ ենք կորցրել, և երևի ամենակարևորը` ինչո՞ւ ենք կորցրել:

https://armenianweekly.com/2017/12/18/genocide-denied-armenians-denied/

Անգլերենից թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net