«Ոսկին ոսկի է, պղինձն էլ` պղինձ. ոսկին չի կարող պղինձ դառնալ, պղինձն էլ` ոսկի». Թուրքիայի հայերի ներկայիս վիճակն է ներկայացնում Դիարբեքիրում բնակվող սասունահայը

Կարոտ Սասունյան

«ԽԱՂԱՂՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑ» անվամբ հայտնի ժամանակաշրջանում Թուրքիայում բազմաթիվ բարենորոգումներ եղան ժողովրդավարացման ոլորտում: ԵՄ-ն Թուրքիան իր չափանիշներին համապատասխանեցնելու համար փաթեթներ ներկայացնելով` բազում բարեփոխումներ իրականացրեց հատկապես մարդու իրավունքների բնագավառում (ձևացրեցին, թե անում են այդ բարեփոխումները): Շատ երկար տարիներ ձգված դադարից հետո Թուրքիայի սահմաններում ապրող բազմաթիվ էթնիկական ու կրոնական խմբեր, հանգիստ կերպով ինքնաարտահայտվելով, ի վիճակի դարձան ազատորեն իրենց կրոնական արարողություններն անել (իրականում թուրքական իշխանությունները գիտակցաբար աչք փակեցին դրանց վրա): Առաջին անգամ Թուրքիայի խորհրդարանում 3 հայ պատգամավորներ ընտրվեցին, որոնցից մեկն իշխանական ղեկին գտնվող Արդարություն և զարգացում կուսակցությունից է, մյուսը` գլխավոր ընդդիմադիր եղող Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունից, իսկ վերջինն էլ` քրդերի կուսակցությունը համարվող Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցությունից:

Տարբեր կուսակցությունների ընտրացուցակներով ոչ մահմեդական պատգամավորներ ընտրվեցին: Ստամբուլից հայ պատգամավոր ընտրվեց (ԱԶԿ-ից Մարգար Եսայանը), Մարդինից` ասորի (ԺԴԿ-ից Էրոլ Դորան), Հաթայից` քրիստոնյա (ԺՀԿ-ից Սելին Սեյեք Բյոքեն), Իզմիրից` հայ (ԺՀԿ-ից Սելինա Դողանը), Ստամբուլից ևս հայ պատգամավոր (ԺԴԿ-ից Կարո Փայլանը) ընտրվեց: Մի հայ էլ (Էթյեն Մահչուփյանը) Թուրքիայի վարչապետի խորհրդական նշանակվեց:

Այս առումով հայերի համար ևս նշանակալի քայլեր ձեռնարկվեցին: Թույլ տվեցին հայկական համայնքին ենթակա անշարժ ու շարժական գույքը և եկեղեցիները վերականգնել. նույնիսկ որոշ հայկական եկեղեցիներ վերանորոգվեցին: Թույլատրվեց, որ Վանի Աղթամար կղզում գտնվող Սուրբ Խաչ եկեղեցին վերականգնելով որպես թանգարան բացվի, և այնտեղ տարեկան մեկ անգամ կրոնական արարողություն արվի: Դիարբեքիրում գտնվող` Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ եկեղեցին` Սուրբ Կիրակոսը, վերանորոգվեց` եկեղեցու խորհրդի, սփյուռքահայերի, Կ.Պոլսո հայոց պատրիարքարանի և, մասամբ էլ, Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի աջակցությամբ: Ոչ պաշտոնապես թույլ տրվեց, որ այստեղ տարեկան մեկ անգամ պատարագ մատուցվի: Որոշ բարենորոգումներ էին սկսվել նաև Ստամբուլի հայկական դպրոցներում: Որոշ շրջաններում հայոց լեզվի դասընթաց էր մեկնարկել: Մի քանի նահանգներում հայկական միություններ էին հիմնվել:

Սակայն 2015 թ. ընտրությունների նախօրեին սլաքները հակառակ կողմ ուղղվեցին: ԱԶԿ կուսակցությունը ծայրահեղ, ազգայնամոլական արտահայտություններով և զանազան խարդախություններով, մի կերպ շահեց ընտրությունները: ԱԶԿ-ն, Ազգայնական շարժում ազգայնամոլ կուսակցության հետ միաբանվելով, Սահմանադրությունը փոխելով և մի սցենարի միջոցով հեղաշրջում կազմակերպելով, Թուրքիայում արտակարգ դրության ռեժիմ սահմանեց: Ղեկավարման այդ ընկալումը կիրառվել էր նաև 1915 թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ: Անցած հարյուրամյակի ընթացքում ամենաազգայնամոլ և ամենաբարբարոս կառավարությունը հենց այս կառավարություն է եղել: Դիարբեքիրում, Ջիզրեում, Շըրնաքում և Յուքսեքովայում մարդկանց անխղճաբար սպանելով` նրանց ողջակիզեցին նկուղներում: Բազմաթիվ զինվորներ ու ոստիկաններ, հայերի վերաբերյալ չափազանց ցեղապաշտական արտահայտություններ անելով, սկսեցին իրենց դեմ դուրս եկող ամեն մի անձի ահաբեկել և ճնշման տակ պահել:

Այս գործընթացում Դիարբեքիրի Սուր շրջանում գտնվող Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին մեծ վնասներ կրեց: Դարձյալ Սուրում գտնվող Սուրբ Սարգիս հայկական եկեղեցին և այսօր որպես մզկիթ օգտագործվող և Քուրշունլու անունը կրող Սուրբ Թեոդորոս հայկական եկեղեցին ևս ավիրվեցին:  Ներկայում Սուր շրջանում գտնվող այդ թաղամասեր մուտքն ու ելքն արգելված են: Այնինչ, ասորիներին պատկանող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում հնարավոր է կրոնական արարողություններ անել, իսկ հայկական ոչ մի եկեղեցում պատարագ չի մատուցվում: Ավելին, արգելվում է այդ եկեղեցիներ գնալ: Մեզ մոտ բոլոր հին հայկական տները և այլ շինություններ քանդված վիճակում են: Այդ ավերումները շարունակվում են: Դիարբեքիրում գտնվող բազմաթիվ պատմական հուշարձաններ հանրայնացվել են և զավթվել պետության կողմից: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու պետականացման փորձի պատճառով անգամ դատարան ենք դիմել: Տեղի հայկական վաքըֆը և միություններն առանձնապես ուշադրության չարժանանալու պատճառով պասիվ վիճակում են մնացել:

Մյուս կողմից Թուրքիա պետությունը թույլ չի տալիս, որ հայերն իրենց ազատ կամքով պատրիարք ընտրեն: Անուղղակի կերպով ճնշումներ են բանեցվում, որպեսզի Ստամբուլում ապրող հայերի ազատ կամքով ընտրված պատրիարքի տեղապահ Գարեգին Բեքչյանը պատրիարք չդառնա: Եւ թույլ չի տրվում պատրիարքի ընտրություններ անցկացնել: Պետությունը ջանքեր է թափում Սրբազան Արամ Աթեշյանին պատրիարք դարձնելու ուղղությամբ, որին օգտագործում է որպես խամաճիկ: Այդ պատճառով Արամ Աթեշյանը հրաժարական չի տալիս: Թույլ չի տրվում պատրիարքի ընտրությունների համար ճանապարհ բացել:

Ամփոփելով նշեմ, որ այսօրվա Թուրքիա պետությունը ձգտում է, իր պես չմտածող յուրաքանչյուր անձի դեմ ճնշումներ և բռնություն գործադրելով և նրան ահաբեկելով, ոչնչացնել: Հետևաբար, մենք` այստեղ ապրող հայերս, ևս մեծապես տուժում ենք դրանից: Բազմաթիվ հայ գործարարներ ստիպված եղան արտերկիր հեռանալ: Թուրքիայում մնացած մյուս հայերը վախից ձայն չեն հանում: Անգամ հարկադրված են լինում թաքցնել իրենց հայ լինելը: Այսինքն, կրիայի պես` մի փոքր աղմուկի դեպքում անմիջապես մեր պատյանի մեջ ենք քաշվում…

19.12.2017 / Տիգրանակերտ

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net