Քուլելի` հայ ճարտարապետի շենքը, որում հայ որբերն են ապաստանել

Սերդար Քորուջու

Քուլելիի ռազմական լիցեյի ներկայիս շենքը, ինչպես Բոսֆորի ափին կառուցված` արևմտականացման շրջանի օսմանյան բազմաթիվ այլ շինություններ, կրում է հայ ճարտարապետ Կարապետ ամիրա Բալյանի ձեռագիրը: Սույն լիցեյը հայոց պատմության տեսանկյունից մեկ այլ նշանակությունն էլ ունի. որոշ ժամանակ այստեղ են ապրել Ցեղասպանությունից փրկված հայ որբերը …

1920 թ. հուլիսին անգլիական ուժերը պահանջում էին Քուլելիի ռազմական լիցեյի շենքը` հայ որբերին այնտեղ ապաստան տրամադրելու համար: Իբրահիմ Հաքքը Քոնյալըի «Ուսքյուդարի պատմությունն իր հուշարձաններով և տապանագրերով» գրքի համաձայն, երբ պահանջվում է, որ շենքը 24 ժամվա ընթացքում դատարկվի, ուսանողները, ուսուցիչները և սպաները դպրոցի իրերը տեղափոխում են մոտակայքւոմ գտնվող մզկիթի հրապարակ:

Դատարկված շենքը, ստացված անդորրագրով, հանձվում է անգլիական պատվիրակությանը: Այդպիսով` Քուլելիի ռազմական լիցեյը, անգլիացիների թույլտվությամբ, դառնում է հայ մանուկների որբանոց, որում սկսում են մնալ Ցեղասպանությունից փրկվելուց հետո Ստամբուլում ապաստանած հայ գաղթականները:

«Քուլելին մեռնում է… Դա հայերն են ուզում…»

Այդ ժամանակաշրջանում դպրոցի սանը եղած Շերեֆ Թիփին «Քուլելի 1919» վերնագրով իր հուշերում հետևյալ կերպ է ներկայացնում այդ փոխանցումը.

«Գույժը հայտնեց Մուզաֆեր Աքսարայը.

-Լսել եմ, որ սա մեր վերջի~ն այցն է Քուլելի…

-Ի՞նչ…

Երկու նկարիչները, ուր որ է, կուլ էին տալու իրենց լեզուները: Մենք` հետ մնացած բանաստեղծներս, հարցրեցինք.

-Մեռնո՞ւմ ենք:
Մուզաֆերի գունատ, սպիտակ դեմքը դեղնեց: Այնպես խոսեց, կարծես, ուր որ է, արտասվելու է.

-Մենք չենք մեռնում… Բայց Քուլելին մեռնում է… Դա հայերն են ուզում… Անգլիացիները, ֆրանսիացիները, հույներն էլ խոսք են տվել…
(…)
Այդ օրը, ճաշից հետո աղիողորմ հնչած շեփորի ձայնից հետո հավաքվելով ռազմական գրասենյակ ուղևորված մի խումբ ենթասպաներ տարան նաև մահվան լուրը: Այո… Քուլելին 24 ժամվա ընթացքում հայերին էր հանձնվելու… Եվ հանձնվե՛ց… 1920 թ. հուլիսի 5-ին… Կես օրվա ու մեկ գիշերվա մեջ, պապերից մեզ ընծայված մեր Քուլելին տրվեց հայ երեխաներին, իսկ մենք, լաստանավեր և շոգենավեր նստելով, նետվեցինք Քաղըթհանեի շտաբ…»:

Շերեֆ Թիփիի նման` այդ փոխանակման ականատեսը դարձած մեկ այլ անձ է Իրֆան Օրգան, ով Անգլիայում անգլերենով հեղինակած իր գրքի շնորհիվ Արևմուտքում Հալիդե Էդիփից հետո ամենամեծ արձագանքը ստացած նանշանավոր թուրք գրողներից մեկն է: Օրգայի «Մի թուրք ընտանիքի պատմությունը» ստեղծագործության մեջ տեղ է գտել նաև Քուլելիի փոխանցման մասին մի դրվագ.

«Պարզվում է` դպրոցում ապաստանած բոլոր քրդերն ու հայերը ծնողազուրկ են: Նրանք Քյազըմ Կարաբեքիրի կողմից ուղարկվել են մեր երկրի արևելքից` ուսում ստանալու նպատակով: Թեև Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.) Կարաբեքիրին շատ սիրողներ կային, սակայն երբ նրա կողմից ուղարկված մանուկները Ստամբուլ հասան, ոչ ոք չցանկացավ պատասխանատվություն ստանձնել նրանց համար: Գլուխներն ազատելու համար երեխաներին Քուլելի ուղարկեցին: Տեսնենք` ո՞վ և ե՞րբ է նկատելու նրանց` այստեղ գտնվելը»:

Օրգան անդրադառնում է նաև Քուլելիի ռազմական լիցեյի շենքն ազատելու օրվան.

«Մի առավոտ մեր պարտեզից տեսանք, որ որոշ թուրք պատանիներ իրենց անկողինները, ներքնակներն ու նստարանները դպրոցի առջև են դիզում: Դատարկման գործն սկսվել էր: Այդ օրը մեր ու մոխրագույն շենքում բնակվող հայերի միջև էական լարվածություն ի հայտ եկավ: Նրանք շփացել էին, քանի որ ամերիկացիների հովանավորության տակ էին գտնվում, մեզ կոպիտ էին պատասխանում, հոխորտում, անընդհատ գրգռում էին մեզ: Հատկապես, երբ մեր շենքի գլխին ամերիկյան դրոշ դրվեց, նրանք ավելի կատաղի դարձան»:

Ըստ Ռայմոնդ Գևորգյանի` «Իլեթիշիմ» հրատարակչատանը թուրքերենով տպագրված «Հայոց ցեղասպանություն» գրքի` Քուլելիի կենտրոնական որբանոցը բացվում է 1920 թ. հուլիսին և միջինը 1000 երեխայի ապաստան տալիս: Այդ թվի շնորհիվ, Քուլելիի ռազմական լիցեյի շենքը Ստամբուլում հայ որբերի համար բացված մանկատներից ամենամեծն էր:

«Բոլորին թուրքական անուններ են տալիս և թլպատում»

Օսմանյան պետության անկմանը և Թուրքիայի Հանրապետության ծննդյանն ականատես դարձած անձանցից Մյունեվեր Այաշլըն իր «Ստամբուլ» գրքում նշում էր, թե «Այն դեպքում, երբ այս վայրը թուրքական հայտնի ռազմական դպրոց էր, «հայկական որբանոց» դարձավ», և շեշտում հայ որբերի թեմայով անգամ այսօր մեծ արձագանք գտնող մի քննարկման` թուրքացման/իսլամացման գործընթացի մասին.

«Այս ծանր օրերն էլ մղձավանջի նման անցան, և երբ մեր հիասքանչ Ստամբուլը թշնամու զավթումից ազատվեց, Քյազըմ Կարաբեքիր փաշան արևելքում գրանցած մեծ հաղթանակից հետո իր ձեռքը մնացած որոշ հայ երեխաների ուղարկեց Ստամբուլի Քուլելիի ռազմական դպրոց, որպեսզի ուսանեն այստեղ: Մեկ էլ տեսան, որ դպրոցը լեփ-լեցուն է հայ երեխաներով. դպրոցում սովորողները` հայ, եկածները` հայ, ի՞նչ է լինելու: Բոլորին թուրքական անուններ տվեցին և թլպատեցին… Անկասկած, նրանց շարքում զտարյուն թուրք մանուկներ էլ կային, սակայն նրանց թիվը, ըստ խոսակցությունների, քիչ էր»:

Քուլելին վերստին ռազմական դպրոց է դառնում Մեծ գրոհից (նկատի ունի քեմալական շարժման ժամանակ թուրքական բանակի կողմից հունական ուժերի դեմ սկսված ընդհանուր հարձակումը-Ակունքի խմբ.) հետո, երբ հայ որբերը հանվում են շենքից:

Իսկ ներկայում Քուլելիի ռազմական լիցեյի ապագան առայժմ անորոշ է, քանի որ հուլիսի 15-ից հետո (նկատի ունի 2016 թ. ռազմական հեղաշրջման փորձը-Ակունքի խմբ.) այն փակվել է կառավարության որոշմամբ: Այդ սպասման գործընթացում Ուսքյուդար շրջանի (Սկյուտար -Ակունքի խմբ.) քաղաքապետարանի պաշտոնական կայքէջում մի «բացթողում» է առկա. այնտեղ նշված չէ, որ սույն շենքը կառուցվել է հայ ճարտարապետ Բալյանի կողմից, և որ Ցեղասպանությունից հետո այս կառույցը օթևան է տվել հայ որբերին…

https://bianet.org/biamag/azinliklar/192472-kuleli-ermeni-mimarin-ermeni-yetimlerini-koruyan-binasi

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net