Հայերը Սևծովյան շրջանում, Բութանիայում ու Թրակիայում․ համառոտ պատմություն

Akunq.net-ը թարգմանաբար և որոշ կրճատումներով ներկայացնում է թուրքիացի ուսումնասիրող Օզհան Օզթյուրքի հոդվածը` ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության տարածքում գտնվող Սևծովյան շրջանի հայության պատմության վերաբերյալ.

Օզհան Օզթյուրք

Հայերն Անատոլիայում նախքան Օսմանյան կայսրության ի հայտ գալը

Հռոմեական կայսրության՝ Անատոլիա ներխուժելու վտանգի պայմաններում հայերը համագործակցում են Պոնտոսի Միհրդատյանների հետ, սակայն հայկական թագավորության անկումն էլ մյուսներից առանձնապես չի տարբերվում։ Այն անցնում է նախ՝ հռոմեական, ապա բյուզանդական գերիշխանության տակ։ Հայերը մշակութային ու տնտեսական ամուր կապեր էին հաստատել նաև արաբական աշխարհի հետ և երկու երկրներում էլ կարևոր պաշտոններ էին զբաղեցնում թե՛ պետական ապարատում, թե՛ բանակում։ Անատոլիայի քրիտոնեացման ժամանակշրջանում հայերը չեն ընդունում Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովի որոշումները, իսկ պավլիկյան ու թոնդրակյան աղանդավորական ուսմունքները լայն տարածում են գտնում հայերի մոտ։

Արաբական արշավանքների ժամանակ հայերն իրենց հիմնական հայրենիք Արևելյան Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ․) սկսել են գաղթել ավելի ապահով տարածքներ՝ բյուզանդական հողեր (Արմենիակոն, Խալդիա, Արևմտյան Անատոլիա, Բալկաններ, հատկապես՝ Փիլիպոպոլիս), նույնիսկ սկսել են գաղթել Հարավային Իտալիա։ Հայ պատմաբան Ղևոնդը նշում է, որ մ․թ․ 790 թ․ 12 հազ․ հայ ազնվականներ` ընտանյոք հանդերձ, լքել են իրենց հողերն ու հեռացել։  Հայերի գաղթը նպաստում է այդ տարածքներում հայկական մշակութային ազդեցությանը։

10-րդ դարից սկսած` հայերը կարևոր պաշտոններ են ձեռք բերել բյուզանդական բյուրոկրատիայում,  տվել են բազմաթիվ գեներալներ, նույնիսկ՝ կայսր։ 11-րդ դարում, երբ մեծ թվով հայեր արտագաղթել են Կապադովկիա ու հարակից շրջաններ, բնականաբար տարածել են նաև իրենց լեզուն, կրոնն ու սովորույթները։ Բացի այդ՝ այն ժամանակ, երբ Օսմանյան կայսրության Սևծովյան շրջանում բնակվող բազմաթիվ հայեր իսլամ են ընդունել, հատկապես՝ Համշենում ու նրա շրջակայքում, հավատափոխ չեղածները սփռվել են Սև ծովի առափնյա շրջաններով մեկ։

Հայերն Անատոլիայում Օսմանյան կայսրության ժամանակշրջանում

Մեհմեդ Երկրորդը 1461 թ․ Բուրսայի արքեպիսկոպոս Հովակիմին իր մոտ է կանչում, Հայկական միլլեթի համար պատրիարքություն հիմնում, որտեղ ճանաչվում է վերջիններիս կրոնական գերագահությունը Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող հայերի, ասորիների, ղպտիների ու եթովպացիների վրա։ Հայերն Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում բնակվում էին Ստամբուլի, Իզմիրի, Տրապիզոնի, Սամսունի նման մեծ քաղաքներում, հայկական վեց վիլայեթներում (Էրզրում (Կարին-Ակունքի խմբ.), Վան, Բիթլիս (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.), Դիարբեքիր, Տրապիզոն, Սվաս (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.), Էլյազիգ (Խարբերդ-Ակունքի խմբ.) ), ինչպես նաև՝ Կիլիկիայում։ Հայերը քաղաքներում զբաղվում էին արհեստագործությամբ, հարկահավաքությամբ, կապալառությամբ, միջնորդական առաքելությամբ, արվեստով, վաշխառությամբ, գրագրությամբ, բժշկությամբ և առևտրով։

Ըստ 1897  թ. Օսմանյան կայսրության պաշտոնական վիճակագրության, հայերի թիվը 1.042.912 էր: Կայսրության ընդհանուր բնակչության թիվը կազմում էր` 19.050.307, հետևաբար` հայերը կազմում էին ընդհանուր բնակչության 5.47 տոկոսը: 1906 թ. մարդահամարի արդյունքում կայսրության բնակչության թվի աճին զուգահեռ` 20.947.617 մարդ, աճել է նաև հայերի թիվը` հասնելով 1.280.493-ի, որը կազմում էր ընդհանուր բնակչության` 6.1 տոկոսը: Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքության 1882 թ. տվյալները գրեթե 2 անգամ ավել են պաշտոնական տվյալներից: Ըստ այդ տվյալների, հայերի թիվը կայսրությունում 2,5 մլն, որից 1,6 մլն արևելյան վիլայեթներում են բնակվել: Պատրիարքարանի տվյալներով` 1912 թ. հայերի թիվը կազմում էր 1.018.000 Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող Հայաստանում, 145 հազարը` 6 վիլայեթներում, 407 հազարը` Կիլիկիայում, ընդհանուրը` 2.100.000 հայ: Այս թիվը ժամանակի շատ գրողներ ու քաղաքական գործիչներ էլ են հաղորդել: 1914 թ. մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը` օսմանյան պաշտոնական տվյալներով կայսրության բնակչության թիվը 18.520.016 էր, որից հայերի թիվը կազմում էր 1.294.831. այն ընդհանուր բնակչության 6,9 տոկոսն էր կազմում:

Ինչպես տեսնում ենք, դեռևս օսմանայն ժամանակշրջանում հայկական ու օսմանյան պաշտոնական տվյալներում առկա են հակասություններ: 1915 թ. առաջ հայերի թիվը շարունակում է մնալ շատ հեղինակների ուշադրության կենտրոնում, այն կենսական նշանակություն է ձեռք բերում հատկապես Ցեղասպանության պնդումների պարագայում:

Հայերը Բութանիայում

Ըստ հույն պրոֆեսոր Սոթերյադիսի, 1912 թ. Բուրսայի վիլայեթում և Բուրսա սանջակում` 50.809, Բիլեջիքում` 17.822, Աֆիոն-Կարահիսարում` 5,040, Քյութահիայում` 8.800, Բալըքեսիրում` 7,495, ընդհանուր թվով` 89.966 հայ էր ապրում, որը կազմում էր տեղի ընդհանուր բնակչության 5,7 տոկոսը: Այսպիսով, հայերը կազմում էին տեղի երրորդ մեծ համայնքը` թուրքերից ու հույներից հետո: Կաստամոնու վիլայեթին կից Բոլու սանջակում մոտ 507 հոգանոց հայկական համանք կար: Նրանց մեծ մասը բնակվում էր շրջանի կենտրոնական մասերում:

Հայերը Սևծովյան շրջանում

Ողջ պատմության ընթացքում Սևծովյան շրջանում ու շրջակա վիլայեթներում հայերը փոքրամասնություն են կազմել: Տարբեր ժամանակաշրջաններում Արևելյան Անատոլիայից ստիպված են եղել գաղթել ու բնակություն հաստատել այս շրջանում: Միջնադարյան հայ պատմիչներից Ղևոնդն ու Հովհան Մամիկոնյանը նշում են, որ հայերն առաջին անգամ այս շրջան ոտք են դրել մ. թ. 788-790 թթ.` Հայաստանի վրա արաբական արշավանքներից հետո․ հայ թագաժառանգ Շապուհ Ամատունու որդի Համամը` իր 20 հազար զինվորներով ու իրենց ընտանիքներով, գաղթել է Բյուզանդական կայսրության Խալդիա շրջան (Խաղտիք-Ակունքի խմբ.): Հովհան Մամիկոնյանն էլ նշում է, որ նա տեղափոխվել է Տաբուր անունով մի քաղաք, սակայն Վրաստանի թագավոր Վաշդեանը, ով նաև նրա հորեղբայրն էր, դաշնակցում է արաբների հետ ու այդ քաղաքն ավերում, Համամի ձեռքերն էլ` կտրում: Դրանից հետո Համամը  քանդված քաղաքի պատվին մի նոր քաղաք է կառուցում՝ Համամաշեն անունով: Հայտնի է, որ սելջուկյան արշավանքների պատճառով Անի քաղաքից փախչող հայերն էլ 1064 թ. ու դրանից հետո տեղափոխվել են Սևծովյան շրջաններ: Բացի այդ, նշվում է նաև, որ 1400-ական թթ. Սվասից փախած հայերը գալիս են այդ շրջան, նույնիսկ 1414 թ. 80 հայ ընտանիք Կրետե գնալու համար վենետիկցիներից թույլտվություն է խնդրել, հայտնի է նաև, որ 1414, 1421-1423, 1429 և 1431 թթ. հայ քրիստոնյաների համար եկեղեցիներ են հատկացնում: Հայ պատմիչները վկայում են նաև Համշենի շրջանում` Տրապիզոնի կայսրությանը մասամբ կից հայկական մի թագավորության գոյության մասին ու տալիս Առաքել 1401-1406 թթ․, Դավիթ Առաջին 1425-1440 թթ․, Վարդ` 1440- և Վեքե`1460-, Դավիթ Երկրորդ`1480 թ․ թագավորների անունները:
Տրապիզոնի գրավումից հետո՝ 1486 թ. անցկացված մարդահամարի տվյալների համաձայն, քաղաքում բնակվող քրիստոնյաները կազմում էին բնակչության 15,46 տոկոսը, որից 132 տունը ուղղափառ հայեր էին: Այդ թիվը հետագայում գնալով նվազել է. այն 1520 թ. դարձել է 151 տուն (15,80%), 1554 թ.՝ 109 տուն (9,07%), 1583 թ.` 123 տուն (5,59%): 19-րդ դարում Տրապիզոնում հայերն առավելապես զբաղվում էին կոշկակարությամբ, թիթեղագործությամբ, եղել են դերձակ ու նման այլ արհետներով զբաղվել, երբեմն` հաշվապահ, գանձապահ, քարտուղար, խանութպան: 1871 թ. Ա. Ս. Քյունինգհայմը հայտնում է, որ հայերը մեծ խանութներ ունեին Տրապիզոնի շուկայում: Հայերն էլ, հույների նման, թարգմանություն էին անում կամ խորհրդատու հանդիսանում օսմանյան համայնքի հետ դիվանագիտական, ռազմակական կամ առևտրական կապեր հաստատել փորձող Արևմուտքի ներկայացուցիչների համար, դրա միջոցով նաև մշակութային ու առևտրական կապեր հաստատում եվրոպացիների հետ։ 1884 թ․ Տրապիզոնում գործող 14 առևտրական գործակալություններից երեքը պատկանում էին ազգությամբ իրանցիների, մեկը՝ շվեյցարացու, մնացածը` հույներին ու հայերին, նմանապես քաղաքի 32 մեծ առևտրականներից 29-ը ու 14 ապահովագրական գործակալություններից 10-ը հունական ու հայկական էին, ինչն էլ ցույց է տալիս, որ ազգային փոքրամասնություններն սկսել էին առաջատար լինել առևտրի ոլորտում։ Հայ կանայք էլ տղամարդկանցից հետ չէին մնում․ նրանք ևս, հույների նման, բուժքույրեր, բանկի աշխատակիցներ կամ ուսուցիչներ ու նման այլ մասնագետներ էին, ոմանք էլ առևտրով էին զբաղվում։

Համշենի շրջանի իսլամացման ընթացքում մեծ թվով հայեր են գաղթել դեպի Տրապիզոն և Արևմուտք: Այն հայերը, ովքեր գանցել են Չարշամբա, կարողացել են պահպանել քրիստոնեությունը։ Արաքլը Քարադերե գնացածների մեծ մասն իսլամ է ընդունել։ Հայ լեզվաբան Հ․ Աճառյանը իր աշխատության մեջ տվյալներ է հաղորդում Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Սևծովյան շրջանում բնակվող քրիստոնյա հայերի թվի վերաբերյալ, որոնք եթե անգամ  հավաստի չլինեն, միակն են ու դրանով իսկ` արժեքավոր։ Ըստ այդ տվյալների, Տրապիզոն քաղաքի կենտրոնում եղել է  800  տուն հայ, Դեյիրմենդերեի և Յանբոլուի միջև գտնվող Քավաթայում ու Յոմրայում՝ Զեֆանոս, Սամարուքսա, Կուխլա, Շանա (Ծինքիլակ Քուշանա), Ջոշարա, Կալաֆկա, Ուզ, Աֆիոն, Կրոմիլա գյուղերում ընդհանուր առմամբ 2340 հայ էր ապրում։  Սյուրմենեում` Փերվանա, Գաթրա, Էլեմոնաս, Վահանցիկ, Մակթելա, Կուտունց, Կսցոց, Սարես, Ալշակդերե, Ժուժք, Պիրկի և Մանդրալ անունով բնակավայրերում 100 տուն, Ակչաաբաթի կենտրոնում, Սաթարիա, Մալա, Անիֆա, Վերանա, Էլեու, Ֆոշ, Գալինոս, գյուղերում 4000 հոգի, Տիրեբոլույում 40 տուն, Գիրեսունում (Կերասուն-Ակունքի խմբ.)՝ քաղաքի կենտրոնում 400 հոգի, բացի այդ` Մուսագըրըկ, Քելթերե, Հոչօղլու, Սոլլար, Հոշգելիր, Պագարսու, Գուշչի, Օրեն, Ալաչաթամ, Սայաչա, Գիրմա, Բուլթան, Գաթըր, Չաթար, Ֆոթանա, Թեփեքյոյ գյուղերում, Սամսունի կենտրոնում բնակվողները եկել էին Անատոլիայի ներքին շրջաններից, ընդհանուր առմամբ հայերը կազմում էին 2 հազար տուն։ 1906 թ․ Օսմանյան կայսրության մարդահամարի տվյալներով` Տրապիզոնի վիլայեթում ընդհանուր բնակչության թիվը 1.387.164 էր, որից 46.789-ը հայեր էին։ Դա կազմում էր տեղի ընդհանուր բնակչության 3,3 տոկոսը։ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության՝ 1911թ․ տվյալներով Տրապիզոնի վիլայեթում ապրում էր 64.966 հայ: Ինչպես երևում է ստորև բերված աղյուսակում, բնակավայրերի բնակչության թիվը գնալով նվազում է, ուշագրավ է, որ վերը տրված երկու տվյալները լիովին հակասում են միմյանց․

Ըստ պրոֆեսոր Սոթերյադիսի տվյալների` 1912 թ․ Տրապիզոնի վիլայեթի Տրապիզոն սանջակում ապրում էին  26,321 հայեր (4,4%), Ջանիկ սանջակում՝ 22,585 (5,7%), Գյումուշհանե սանջակում՝  1718 (1,1%), ընդամենը՝ 50,624 հայ, ինչը ցույց է տալիս, որ 1906թ․ օսմանյան տվյալներն ավելի ճիշտ են (Ակունքի խմբագրությունն այս հարցում համամիտ չէ հեղինակի հետ–Ակունքի խմբ.)։  1915թ․ աղետից (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) հետո վերջ տրվեց հայերի գոյությանը Սևծովյան շրջանում։

Թրակիայի հայերը

Բյուզանդական ու Օսմանյան կայսրությունների ժամանակաշրջանում Թրակիայում  1912 թ․  24.060 հայ էր ապրում, որը կազմում էր տեղի ընդհանուր բնակչության  2,34 տոկոսը: Հայերը փոքրամասնություն էին՝ թուրքերից, հույներից ու բուլղարներից հետո չորրորդ էթնիկ խումբը։ Նրանք հիմնականում բնակվում էին Էդիրնե (Ադրիանապոլիս-Ակունքի խմբ.) վիլայեթի Ռոդոսթո (13 հազ), Չորլու (1.600), Մալքարա (3.200), Էդիրնե (3500), Դիմոթիքա (1250), Լուլեբուրգաս(50), Գելիբոլու(1250), Մադիթոս(30), Դեդեաղաչ(350), Սուֆլի(30), Գյումուլջինե (800), Խանթի (100)  բնակավայրերում։ Նույն թվականին Ստամբուլում բնակվող հայերի թիվը 159.193 էր, որը կազմում էր տեղի ընդհանուր բնակչության 13,5 տոկոսը։ Այսպիսով, այնտեղ հայերը երրորդ խոշոր էթնիկ խումբն էին՝ թուրքերից ու հույներից հետո։

Պափլագոնիայի հայերը

1912 թ․ Կաստամոնու վիլայեթում՝ Կաստամոնու (1424), Քյուրե (960) և Սինոպ (314) սանջակներում էլ էին շատ հայեր ապրում։

http://ozhanozturk.com/2017/12/03/ermeniler-ermeni-tarihi
Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net