40. Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական վիճակի վատթարացումը

Մոնղոլների քաղաքականությունը Հայաստանում: Երկրի տնտեսական կյանքի քայքայումը

Մոնղոլական նվաճումներն աղետաբեր էին հարուստ ու զարգացած երկրների համար: Մարդկային հսկայական կորուստներից բացի` նրանք վիթխարի վնաս հասցրին գրաված երկրների տնտեսությանը:

Զավթիչների հիմնական զբաղմունքը քոչվորական անասնապահությունն էր: Այդ պատճառով նրանք ընդարձակ ու անմարդաբնակ տարածքների կարիք էին զգում: Մոնղոլների բազմահազարանոց հոտերն ամռանն արածում էին լեռնային արոտավայրերում, իսկ ձմռանը տեղափոխվում էին տաք հարթավայրեր: Այդ տեղաշարժերի ժամանակ անխնա ավերվում էին արտերն ու այգիները, թալանվում էր տեղական երկրագործների ունեցվածքը: Հայաստանի բնակչությունը խիստ նոսրացավ ինչպես բնաջնջումների, այնպես էլ երկրից զանգվածային արտագաղթի հետևանքով: Զաքարյանների ժամանակվա տնտեսական բարգավաճ վիճակից հետք անգամ չմնաց:

Բնակչության դրությունն էապես չբարելավվեց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մոնղոլները դադարեցրին արշավանքները: Այժմ նրանք սկսեցին հարկերի միջոցով թալանել բնակչությանը: Մոնղոլ հարկահավաքները մի քանի անգամ աշխարհագիր անցկացրին և պարտադրեցին բոլորին բազմատեսակ հարկեր վճարել: Տասնվեցից մինչև վաթսուն տարեկան բոլոր տղամարդիկ հարկման ենթարկվեցին: Հատկապես ծանր էին այն վճարումները, որ պարտավոր էին կատարել առևտրականներն ու արհեստավորները: Հարկահավաքների ախորժակը չափ ու սահման չուներ: Նրանց կամայականություններից տուժում էին հայ իշխանները, որոնցից բռնությամբ մեծ գումարներ էին շորթում: Առանձին գավառներում մոնղոլները հատուկ զորամասեր կարգեցին, որոնք վերահսկում էին տեղական իշխանների գործունեությունը: Այդ զորքերի խնդիրն էր նաև հետևել, որ բոլոր հարկերը սահմանված կարգով հավաքվեն և ուղարկվեն պետական գանձարան:

Հարկերի վճարումից բացի` բնակչության վրա այլ պարտավորություններ դրվեցին: Ծանր էր մոնղոլներին ռազմական հարկ վճարելու և զինվորներ տրամադրելու պարտականությունը: Հպատակ ժողովուրդներից հավաքագրված մարտիկներին մոնղոլները պարտադրում էին կռվել ամենավտանգավոր տեղերում, որպեսզի այդ եղանակով իրենք խուսափեն մեծ կորուստներից:

Հայ հոգևորականության նկատմամբ մոնղոլներն սկզբնական շրջանում մեղմ քաղաքականություն էին վարում: Քրիստոնյա հոգևորականությունն ազատված էր հարկերից և հալածանքների չէր ենթարկվում: Մոնղոլական պետության բոլոր մասերում քրիստոնյաներն իրավունք ունեին եկեղեցիներ կառուցել և արարողություններ կատարել: Սակայն XIII դ. վերջին, երբ հեթանոս մոնղոլների վերնախավը մահմեդականություն ընդունեց, քրիստոնյաների հալածանքները սովորական երևույթ դարձան:

Մոնղոլական տիրապետությունն իսկական աղետ էր քաղաքների համար: Հայաստանի քաղաքներից շատերն ավերակների վերածվեցին և այդպես էլ մնացին լքված:

Մոնղոլները հովանավորում էին միայն միջազգային տարանցիկ առևտուրը, որից իրենք խոշոր եկամուտ էին ստանում: Հայաստանով էր անցնում քարավանային առևտրի հարավային մայրուղին, որը Թավրիզ քաղաքը կապում էր Կիլիկյան Հայաստանի Այաս և Միջերկրածովյան այլ նավահանգիստների հետ: Այղ առևտուրը, սակայն, ի վիճակի չէր կասեցնելու երկրի ընդհանուր տնտեսական անկումը: Առևտուրը և արհեստագործությունը աշխուժացել էին միայն Հայաստանի հարավային շրջանների քաղաքներում: Փոխարենը առևտրական մեծ ճանապարհը, որն անցնում էր Այրարատյան դաշտով և Հայաստանի հյուսիսով, կորցրել էր նախկին նշանակությունը: Այդ պատճառով էլ Անիում և Կարսում հետզհետե մարում էր քաղաքային կյանքը, իսկ Դվինը որպես քաղաք դադարեց գոյություն ունենալ:

Երկրում անապահով դրություն էր ստեղծվել: Մոնղոլական պետությունը գրեթե ամեն տարի պատերազմում էր հարևան պետությունների դեմ, չէին դադարում նաև ներքին կռիվները: Զորքերի տեղաշարժերի ժամանակ ոտնակոխ էին լինում և ոչնչացվում ցանքսերն ու այգիները, ամայացվում էին նախկինում բարգավաճ շրջանները: Տնտեսական քայքայումը սպառնալից ծավալ էր ընդունել և անելանելի վիճակի մեջ դրել խաղաղ բնակչությանը:

Պայքար մոնղոլների դեմ

Օտար տիրապետության հաստատումը զանգվածային բողոք առաջ բերեց Հայաստանում և Վրաստանում: Տեղական իշխաններն ապստամբության ծրագրեր էին մշակում, որոնք չվրիպեցին մոնղոլների ուշադրությունից: 1249թ. հայ և վրաց իշխանները գաղտնի հավաք կազմակերպեցին և նախապատրաստվեցին ապստամբելու: Սակայն այդ նախապատրաստությունները հայտնի դարձան մոնղոլներին: Նրանք գործի անցան այն ժամանակ, երբ հայ և վրացի իշխանները գաղտնի հավաքից հետո մեկնել էին իրենց տիրույթները: Մոնղոլները ձերբակալեցին այդ իշխաններից շատերին: Երեք օր շարունակ բռնակալները չարչարում էին իշխաններին, վիրավորում նրանց արժանապատվությունը:

Մոնղոլական լծի դեմ ելույթները շարունակվեցին նաև հետագայում: Հաջորդ ապստամբության համար պատճառ դարձան հարկերի անասելի մեծացումը և հայերին ու վրացիներին Եգիպտոս պատերազմի ուղարկելու մտադրությունը: 1259թ. վրաց թագավոր Դավիթ Է-ի շուրջ համախմբված իշխաններն ապստամբության դրոշ բարձրացրին և հրաժարվեցին ենթարկվել մոնղոլներին: Մոնղոլական 20-հազարանոց բանակը հետապնդեց ապստամբներին, բայց չկարողացավ ճնշել շարժումը: Ապստամբած իշխանները հաջողությամբ դիմադրում էին և ծանր հարվածներ հասցնում մոնղոլներին: Այնուամենայնիվ, ուժերն անհավասար էին, հետագա դիմադրությունն աստիճանաբար դժվարանում էր: Այդ պատճառով էլ երկու տարի հետո ապստամբների ու մոնղոլների միջև բանակցություններ սկսվեցին, որից հետո վրաց թագավորը համաձայնեց կրկին հնազանդվել մոնղոլներին:

Հայկական իշխանությունների թուլացումը

Հաստատվելով Հայաստանում՝ նվաճողները կախվածության մեջ գցեցին տեղական իշխաններին: Նրանք իրենց ջոկատներով մասնակցում էին մոնղոլների վարած պատերազմներին, վճարում էին սահմանված հարկերը, կատարում էին մոնղոլների բոլոր պահանջները: Մոնղոլների հայտնվելուց հետո էլ հայ իշխանների մեծ մասը շարունակում էր ենթարկվել Զաքարյան իշխաններին: Նվաճողները, սակայն, ջանում էին ջլատել հայ իշխանների միասնությունը և զանազան միջոցներով գժտություն էին սերմանում նրանց շրջանում:

XIII դ. կեսերից հայ իշխանական դասն սկսեց արագորեն թուլանալ: Ով խուսափում էր մոնղոլների հետ համագործակցելուց, ենթարկվում էր ճնշումների: Իշխանական հին ու ազդեցիկ տները հաճախ ստիպված էին լինում վաճառել տոհմային տիրույթները: Այդպես վարվեցին անգամ նախկինում հզոր Զաքարյանները՝ 1267թ. վաճառքի հանելով Անի քաղաքը:

Հայ իշխանների դիրքերն ավելի թուլացան, երբ սկսվեց մոնղոլական պետության մասնատումը՝ ուղեկցվելով ծնունդ առած անիշխանությամբ ու բռնություններով: Հայ իշխանները համախմբված չէին և բավականաչափ ուժ չունեին մոնղոլական զորավարների կամայականություններն ու չարաշահումները կանխելու համար: Հայ իշխանական տները XIV դ. կեսերից աստիճանաբար քայքայվեցին, և նրանց տիրույթներն անցան քոչվոր ցեղապետերին ու զինվորական առաջնորդներին: Զաքարյանները, որոնց տիրույթները խիստ սահմանափակվել էին, ընդմիշտ հեռացան պատմական ասպարեզից: Թուլացել էին և տիրույթներից զրկվել նաև Արագածոտնի տեր Վաչուտյանները, Վայոց ձորի Պռոշյանները: Նույն ճակատագրին արժանացավ հայ իշխանական տների մեծ մասը:

Հայկական իշխանական տների թուլացումը թույլ չտվեց օգտվելու մոնղոլական պետության տրոհումից և վերականգնել անկախ պետականությունը:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/276

Մոնղոլականպետությանքայքայումը

XIV դ. սկզբինակնհայտդարձավ, որմոնղոլականպետություննարագորենդեպիկործանումէրգնում: Հաճախակիդարձանգահակալականարյունահեղընդհարումները, կենտրոնականիշխանությանդեմուղղվածխռովությունները: Շարունակվումէրպետությանտնտեսականկյանքիքայքայումը, անկումէինապրումքաղաքները: XIV դ. կեսերինմոնղոլականմիասնականպետություննարդենփլուզվելէր, ևՆրափլատակներիվրաառաջացելէինբազմաթիվանկախիշխանություններ: Ստեղծվածքաղաքականուտնտեսականքաոսիպայմաններումխիստծանրացավբնակչությանդրությունը:Քրիստոնյաներինկատմամբերբեմնիհանդուրժողականքաղաքականություննայսշրջանումփոխարինվեցհալածանքներով: Քանդվումէինհայկականեկեղեցիները, հայերինստիպումէինմահմեդականությունընդունել: Մոնղոլները, արաբներիևսելջուկ–թուրքերինման, սկսեցինքրիստոնյաներիցնույնիսկգլխահարկգանձել: Խանիհրամանովբոլորքրիստոնյաներըպարտավորէինհատուկնշանկրել:

ԴեռևսմոնղոլականնվաճումներիշրջանումՀայաստանէինտեղափոխվելբազմաթիվթուրքմենականցեղեր, որոնքէապեսհամալրումէինմոնղոլականբանակը: ՆրանցտեղաշարժըդեպիՀայաստանշարունակվեցմոնղոլականտիրապետությանընթացքում, իսկմոնղոլականպետությանկործանումիցհետոավելիուժեղացավ: Թուրքմենները, որոնքսելջուկ–թուրքերինազգակիցէին, հաստատվեցինՀայաստանիավերվածուամայացածշրջաններումևտեղականիշխողներիցխլեցինիշխանությունը:

Թուրքմենականցեղախմբերիցկարա–կոյունլուներըբռնությամբտիրացաներկրիկենտրոնականշրջաններինև, խոշորզինականուժունենալով, ակտիվմիջամտումէինանգամմոնղոլականպետությունումծավալվածգահակալականկռիվներին: Հայաստանիհարավարևմտյանմասերումհաստատվեցիննրանցմշտականհակառակորդակ–կոյունլուները:

XIV դ. երկրորդկեսինթուրքմենականցեղերիառաջնորդներիմիջևկռիվներըլայնծավալընդունեցին: Հայբնակչությանկողոպուտնուհալածանքըահավորչափերիհասան: Սակայնապագայումավելիծանրփորձություններէինսպասվում:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/280