Պիղծ վիժվածքներ

Կուտինայի թյուրքյուները (ժողովրդական խաղիկ–Ակունքի խմբ.) մի այլ գեղեցկություն ունեն: Կուտինայի թյուրքյու ասելիս առաջինը, որ հիշում ես` «Ես ինձ գտա վարդի թփի տակ», «Ասացի` այբ, բեն», «Կուտինայի աղբյուրները հոսում են» խաղիկներն են:

Այս թյուրքյուները լսողը կհասկանա, թե կուտինացի Կոմիտասի երաժշտությունը որ աղբյուրից է հոսում: Նրան 1915 թ. տնից-տեղից աքսորած և կյանքը զնդանի վերածածները  հանրապետական շրջանում հունգարացի Բելա Բարթոքին հրավիրել են՝ հավաքելու Անատոլիայի թյուրքյուները: Մինչդեռ հայ քաղաքացի Կոմիտասն այդ գործը վաղուց էր արել, անգամ հավաքել էր Անատոլիայի երաժշտություններն ու խառնել: Ստորև ժամանակակից թուրքերենով հակիրճ ներկայացնում ենք 1919 թ. որպես նահանգապետ Կուտինայից հայրենի Դիարբեքիր գնացած մութասարրըֆ Ֆայիք Ալի բեյի (մութասարրըֆ Ֆայիք Ալի բեյը հայերին չէր հանձնել «իթթիհադական ավազակների» ձեռքը) ողջ Կուտինայի հայերին հասցեագրված նամակը. «… Այն ժամանակ, երբ ձեզ զանգվածային ջարդերից փրկելը որպես պաշտոնական և մարդկային պարտք համարելով, աշխատում էի, Կուտինայի … ոչ մուսուլմաններն ինձ հետ համակարծիք էին և անգամ այլ սանջակներից և վիլայեթներից մազապուրծ փախած և ձեր հողերում ապաստանած անթիվ-անհամար հայ ընտանիքներին հյուրընկալել են: Տեսել եք, որ, տեղացի թե օտարական, բոլորիդ ունեցվածքը, կյանքն ու պատիվը աներկբա պաշտպանել են: Ահա ձեր ամենամեծ պարտքը կլինի այն, որ չմոռանաք այս ամենը»:

Այն, ինչ կատարել է Ֆայիք Ալի բեյը, լոկ «մարդկային պարտականություն» անվանելով չի սահմանափակվում, նա նաև ընդգծում է, որ «պետության պարտականությունն» էլ այդպիսին պետք է լինի:   

Նկատելի է, որ այս երկրում լոկ «իթթիհադական հրոսակների» գաղափարախոսությունը չէ, որ իշխում է: Նամակի շարունակության մեջ ասվում է. «Ո՛չ, բավարար չէ հիշելը: Այս ողջ ողբերգական դեպքը չի եղել ժողովրդի նպատակն ու գործը, որոշ պիղծ ավազակների ստեղծագործություններն են այդ ոճրագործությունները: Նաև ձեր խղճի պարտքն է քաղաքակիրթ աշխարհին և մարդկությանը բարձրաձայնել, որ ձեր թուրք համաքաղաքացիներն այդ կոտորածներից երես են թեքել, հեռու են կանգնել»:

Ֆայիք Ալի բեյը 1915 թ. կատարված աղետի կենդանի վկան է: Նա իթթիհադականներին շատ լավ էր ճանաչում և բնութագրում որպես հայրենիքը պղծող վիժվածքներ: Կուտինացիներից պահանջում է բարձրաձայնել աշխարհին, որ այդ վիժվածքների նկատմամբ հարգանք չեն ցուցաբերել. « …Եթե մի քանի հարյուր մարդու ձեռքի գործ հանդիսացող հայկական դեպքերի պատճառով մի ամբողջ հասարակության միլիոնավոր անհատների պատասխանատվության ենթարկեն կամ նրանցից նեղանան, ապա մարդկային և աստվածային արդարությունը կնեղսրտի»:

Այսօր «Հայոց ցեղասպանություն» ասելիս նրանք, ովքեր ասում են, թե «թուրքերն ու մուսուլմանները նման բան չեն կարող անել», թող ևս մեկ անգամ կարդան Ֆաիյիք Ալի բեյի վերջին խոսքերը. «Մի քանի հարյուր կամ հազար «պիղծ վիժվածքին» և 70 միլիոնին նույն դասին դասելու և մեղավոր համարելու իրավունք ունե՞ք: Դուք իրավունք չունեք հայրենիքի գլխին Չանաքքալեի և Սարիղամիշի նման աղետներից միայն «նահատակներին» ոգեկոչելով գլուխներդ ազատել, Էնվերին, Թալեաթին, Ջեմալին և մեղսակիցներին «հերոսացնելով»` նրանց երեսը պարզեցնել: Նրանց պատմության դասագրքերում պետք է հիշատակել իրենց ողջ դաժանությամբ»:

Կուտինա փաշան եկավ

Ֆայիք Ալի բեյի հեռանալուց հետո` 1920 թ. օգոստոսի 6-ին, Մ. Քեմալ փաշան եկել է Կուտինա, ով նոր մութասարրըֆին մի նամակ է թողել, որպեսզի նամակի բովանդակությունը հայտնեն ժողովրդին: Ստորև համառոտ ներկայացնում ենք նամակը. « … Կուտինա այցելած մեր պատվիրակությունը բավականին ուրախ և հպարտ է, այստեղ տեսած վեհաշուք և վստահություն ներշնչող անկեղծ և բարձր ցուցադրության համար: Վստահ ենք, որ հայրենասեր Կուտինայի ժողովրդի ֆինանսական անձնազոհության, նյութական և հոգևոր անկեղծ ջանքերի շնորհիվ 10-15 օրվա ընթացքում հանդերձավորված և պատրաստված հազրավոր զինվորական ստորաբաժանումները մեր նախաձեռնած կրոնական, ազգային, հայրենական պայքարում հաղթանակ ապահովելու հերոսական հասարակության անձնազոհության ապացույցն են… Կուտինայի ժողովրդի` հպարտություն ներշնչող օգնության համար Ազգային մեծ ժողովի անունից խնդրում ենք ողջ ժողովրդին հայտնել մեր շնորհակալությունը և հպարտությունը»:

Այստեղ ևս խոսք է գնում «հերոսությունից», բայց 5 տարի առաջ հայ կուտինացիներին ավազակներին չհանձնելու համար ցուցաբերած հերոսությունը չէ: Իթթիհադականների համար այդ վերաբերմունքը «դավաճանություն» է, որի մասին խոսք անգամ չի կարող լինել: 

Չնայած Մուստաֆա Քեմալի «գովասանքներով լի» նամակին՝ Կուտինան 1922 թ. նույնպես հայերին և հույներին չհանձնեց: Մութասարրըֆ Իբրահիմը քաղաքապետ Հուսեին Հյուսնուն, մուֆթի Օսմանը, Առևտրի պալատի նախագահ Էմիրը, ուլեմաներից Հաջըմուեզզինօղլու Մեհմեդը, Սուլթան թարիքատի շեյխ Նուրին և քաղքի մյուս հայտնի անհատները առաջ են ընկնում և ցանկանում են Զմյուռնիան ու Կուտինան դարձնել «բազմալեզու և բազմակրոն» օսմանյան «անկախ շրջան», սակայն այս մարդկային ցանկությունը իթթիհադականները որակում են որպես «դավաճանություն»:     

«Ազգային ազատագրական» պատերազմից հետո (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք–հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային–ազտագրական–Ակունքի խմբ.) Կուտինայում ոչ միայն հայ չթողեցին, այլև մուսուլմաններին, ովքեր ցանկանում էին խաղաղ բնակվել, հռչակեցին «հայրենիքի դավաճան», ոմանց կախաղան բարձրացրեցին, ոմանց արտաքսեցին հայրենիքից:  

Այդ օրից ի վեր այս երկրում «հերոս» և «դավաճան» ածականները սխալ տեղում են և բավականին շատ են օգտագործվել: Եթե մտածեք 1980 թ. ռազմական հեղաշրջումից հետո «դավաճան» հռչակված  և քաղաքացիությունից զրկած մեծամասնության մասին…

Իթթիհադականների մտածելակերպը  ընդհանրապես կառուցված էր «հերոս-դավաճան» սխրագործության հիմքի վրա: Առերեսվել, ասել է թե` վերջ դնել այս գերիշխանությանը:

Հոդվածը սկսեցինք Կուտինայի թյուրքյուներով, թյուրքյուներով էլ ավարտենք:   

Ծուխն է պատել չքնաղ Զմյուռնիան,

Մուրազս մնաց անկատար՝ հողում, քարի տակ,

Միայն ես չեմ աշխարհի հետևից ընկած,

Ես չեմ վախնում իմ մահից անգամ, ուղիս է, կանցնի–կգնա,

Հարսանիքն անգամ կտտանք դարձավ մեզ համար:

Կուտինան տեսել է նաև իր բախտակից Զմյուռնիայի հրդեհը, այս թյուրքյուն այնպե~ս է հոգին այրում որ… 

http://www.taraf.com.tr/haber/haramzade-haramiler.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net