Երիտթուրքերի դատավարությունը և իրավունքը

Թաներ Աքչամ

Երբ Առաջին աշխարհամարտն ավարտվեց Օսմանյան կայսրության պարտությամբ, որպես լուրջ խնդիր, ի հայտ եկավ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը պատերազմի ժամանակ գործած հանցագործությունների, հատկապես` հայերի կոտորածների պատճառով դատելու հարցը: Սույն խնդիրը կարևորվում էր ոչ միայն մարդու իրավունքների տեսանկյունից, այլ նաև` քաղաքական առումով: Օսմանյան նոր կառավարությունը գիտակցում էր, որ Փարիզում մեկնարկելիք հաշտության բանակցություններում դրական արդյունքի հասցնող միակ ճանապարհն անցնում է երիտթուրքական առաջնորդներին դատելու միջով:

Սակայն ինչպե՞ս էին իթթիհադականները դատաքննվելու: Արդյո՞ք դա հնարավոր էր իրավունքի տեսանկյունից: Ի վերջո, խոսքը գնում էր ոչ թե անհատական ոճրագործությունների, այլ` կառավարության վարած քաղաքականության մասին: Այսինքն` հանցավորությունը կամ անմեղությունը կապված էին պետական քաղաքականության գործադրման հետ:

Օսմանյան սահմանադրությունը որոշ կարգավորումներ էր նախատեսում այն պետական իրավասուներին դատելու վերաբերյալ, ովքեր հանցանք էին գործել ի պաշտոնե. կառավարության անդամները կարող էին դատվել միայն Գերագույն դատարանում:

Համապատասխան հոդվածը ձևակերպված էր հետևյալ կերպ. կառավարության որևէ անդամի դատել կարողանալու համար նախ խնդրագիր է ներկայացվում խորհրդարանի նախագահությանը, խնդրագիրը փոխանցվում է մի հանձնաժողովի, և եթե վերջինս դատելու օգտին է որոշում կայացնում, այն քվեարկության է դրվում խորհրդարանում:

Համապատասխան որոշումը, սակայն, կարող էր կայացվել միայն ձայների` 2/3 մեծամասնությամբ: Եթե այդ մեծամասնությունը կողմ էր քվեարկում, առաջարկը սուլթանական հրովարտակով պետք է ներկայացվեր Գերագույն դատարան:

Խորհրդարանը լիովին գտնվում էր երիտթուրքերի հսկողության տակ, և այդ պատճառով անհնար էր, որ Գերագույն դատարան ուղարկվելու որոշումն անցներ խորհրդարանով: Բացի այդ, մեծ էր հավանականությունը, որ Գերագույն դատարանը ևս գտնվեր իթթիհադականների վերահսկողության տակ:

Մինչդեռ, սուլթանը և նորակազմ կառավարությունը հարկադրված էին շտապողականություն դրսևորել հայերի տեղահանության ոճրագործներին դատելու հարցում:

Հետևաբար, միակ լուծումը խորհրդարանի լուծարումն էր: Եվ այդպես էլ արվեց, ու 1918 թ. դեկտեմբերի 21-ին խորհրդարանը ցրվեց: Երիտթուրքերի դատավարությունը մեկնարկեց ոչ թե Գերագույն դատարանում, այլ հենց այդ նպատակով ստեղծված Զինվորական դատարանում: Դա կարող էր Սահմանադրության բացահայտ խախտում համարվել:

Այսպես, երիտթուրքական առաջնորդների դատաքննության ընթացքում պաշտպանող կողմը, առաջ քաշելով այն տեսակետը, թե մեղադրյալները պետք է դատվեն Գերագույն դատարանում, պահանջել է, որ դատարանն իրեն անիրավասու համարի: Դատարանը մերժել է այդ պահանջը և որոշել, որ իրավասու է դատելու երիտթուրքերին:

Այստեղ հնարավորություն չունեմ մանրամասների մեջ խորանալու, բայց գտնված լուծումը ևս իրավունքի սահմաններում էր: Դատարանը վճռեց, որ իթթիհադականների գործած հանցանքները կատարվել են ոչ թե կառավարության, այլ` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անունից: Բացի այդ, ըստ դատարանի, Իթթիհաթ վե թերաքքի կուսակցությունը բաղկացած էր երկու մասից, որոնցից մեկն օրինական էր, մյուսը` գաղտնի, և տվյալ ոճրագործություններն իրականացվել էին կազմակերպության «գաղտնի ցանցի» կողմից:

Այդպիսով, գործված հանցանքների համար պետական պատասխանատվությունը վերացվեց: Հայոց ցեղասպանության ոճրագործությունը համարվեց ոչ թե կառավարության, այլ մի փոքր հանցախմբի ձեռքի գործը:

Արդյոք «Էրգենեքոնի» դատավարության ժամանակ էլ նման տակտիկա չի՞ բանեցվել: Ազգային անվտանգության խորհրդի և Գլխավոր շտաբի կողմից կատարված մի շարք հանցանքներ, որոնք հայտնի էին, որ գործվել են պետության անունից և, թերևս, ուղղակի կապ չունեին «Էրգենեքոն» կոչեցյալ կառույցի հետ, ներկայացվեցին այդ կազմակերպության գործողություններ, և պատիժներ տրվեցին: Այդ կերպ թե’ պետությունը զտվեց այդ ոճիրներից, և թե’ այդ հանցագործությունները վերածվեցին հասարակ ահաբեկչական կազմակերպության իրագործած մասնավոր ոճրագործությունների:

Պետությունը մաքրում էր իր փորոտիքը, և քանի որ ինքն իրեն չէր կարող դատել, դարձյալ իր կողմից ստեղծված մի կառույցի բոլոր հանցանքների համար պատասխանատու հռչակելով` ձգտում էր իր գլուխն ազատել:

Թուրքիան, բառիս բուն իմաստով, վերին աստիճանի «հսկողությամբ լի» մի անցման ժամանակաշրջանում է: Սակայն ակնհայտ է, որ պետության սեփական ձեռքով կազմակերպված այս անցումն անգամ բավարար չափով աջակցություն չի ստանում հասարակության կողմից: Նախկին իթթիհադական կառույցը դեռևս լրջորեն վայելում է հասարակության աջակցությունը: Դժվար է այն հասարակության ժողովրդավարացումը, որն այդչափ մեծ աջակցություն է ցուցաբերում իթթիհադականությանը: «Էրգենեքոնի» և 1919 թ. դատավարությունների միջև առնչության մասին ավելի շատ մտորելն օգտակար կլինի:

tanerakcam@gmail.com

 http://www.taraf.com.tr/taner-akcam/makale-ittihatcilar-in-yargilanmasi-ve-hukuk.htm

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net