Ուխտագնացություն Արևմտյան Հայաստան

Անի Մելքոնյան

Դեպի Արևմտյան Հայաստան ճանապարհն անցնում է Ջավախքով, որը մեր հայրենիքի դրախտային վայրերից մեկն է:

Հուլիսի 24-ին սկսվեց մեր ուխտագնացությունը դեպի ԷՐԳԻՐ. վրաց-թուրքական սահմանն անցանք ու…. մեր առաջ փռվեց Արդահանի հրաշագեղ  բնաթյունը: Կանգ առանք աննկարագրելի սառն ու համով  աղբյուրի մոտ: Հենց Արդահանի աղբյուրի մոտ էլ խմեցինք ԷՐԳՐԻ կենացն ու շարժվեցինք դեպի  քաղաքամայր Անի:

Դժվար է նկարագրել, թե  ինչ նախնական հուզմունքով նայեցի Անիի հեռավոր փառքը  հիշեցնող  ավերակներին ու ակամա հիշեցի  ամենահայ Շիրազիս տողերը.

Տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ:

Չէ’, մենք չենք մեռնելու, մենք նորից ետ ենք դառնալու այս սրբազան օրրանը:

Բագրատունյաց վագրը թուրքերն իրենց հատուկ անշնորհքությամբ  այլանդակել են` կողքերը ծեփծփելով ու  փակելով խաչը, բայց նրա փառահեղ պատկերը մեր հոգիներում է, ու մի օր նորից ոստնելու է Բագրատունյաց զորեղ վագրը:

Քաղաքամայր Անիի կիսակործան  պարսպի ներսի պատին տեսա  հայոց արևխաչը (սվաստիկա), որը հայոց արիական ցեղի խորհրդանիշն է:

Հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաք Անին մայրաքաղաք է հռչակվել 961թ., 989թ. Սմբատ Բ Բագրատունի արքան կառուցել է Անիի պարիսպների երկրորդ գիծը:

Այսօր Անիի պարիսպների վրա` Բագրատունյաց դրոշի տեղում, ծածանվում է  թուրքական պետությունը խորհրդանշող լուսնի մահիկով կարմիր դրոշը, մարդակերների  խորհրդանիշը:

Անին, իրոք որ, վաղեմի պերճանքների կնիքն է կրում իր  ավերակված պարիսպների վրա: Անիի փողոցները սալիկապատված են եղել եւրոպական առաջատար քաղաքներից  դարեր առաջ: Պալատներ, տներ, իջևանատներ, եկեղեցիներ և Անիի հայտնի բաղնիքը, որոնցից, ցավոք, միայն ավերակներ են մնացել:

Ակամայից հայացքս հառեցի Անիի երկնքին. երկինքն ասես գրկել էր ավերակ Անին: Անիում անպատմելի մի թախիծ կա, տխուր է Պետրոս Գետադարձի կողմից վաճառված, դավաճանված Անիս:

Շքեղ էր և Անիում վրա հասնող մայրամուտը… Ակամա նորից հիշեցի Անիի երգչին.

Անին շեն` աշխարհն ավեր,

Աշխարհը շեն` Անին ավեր:

Ծանրացած սրտով ու իրարամերժ զգացումներով իջանք Անիից, իսկ դրսում քրդեր էին վխտում, որոնք լավ հասկանալով, որ հայեր ենք ու գնացել ենք մեր Հայրենիքը տեսնելու, անընդհատ փորձում էին մեզ ինչ-որ բան վաճառել: Զայրույթից բռունցքս սեղմվում էր, և ինձ հազիվ էի զսպում, որպեսզի չապտակեի  այդ լակոտներին:

Անիից շարժվեցինք դեպի Բագրատունյաց մեկ այլ մայրաքաղաք`  Կարս:

Կարսում մի կողմից կառուցել են թուրքական ոճին համապատասխան, այսինքն` անճաշակ տներ, մյուս կողմից  քանդել են հները և քանդում են նորից ու նորից: Կարսում տեսանք այն, ինչ մնացել էր Չարենցի տնից: Բարձրացանք Կարսի բերդ, որն իր ամբողջ վեհությամբ բազմել էր լեռներին: Կարծես ի հեճուկս  մեզ` Կարսի  բերդի  բարձունքում փակցրել են մարդակերերի հոր` Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի նկարը` հետևյալ գրությամբ. «Հայրենիքը երախտապարտ է քեզ»: Հիշեցի, որ Կարսն էլ, Անիի նման, դավաճանության զոհ դարձավ: Կարսը թուրք-բոլշևիկյան  ուժերի կողմից  գրավվեց  միայն հայ բոլշևիկների դավաճանության պատճառով:

Կարսի բերդից իջանք` տեսնելու Աբաս թագավորի օրոք կառուցված  Առաքելոց եկեղեցին, որ այժմ մզկիթի է վերածվել:

Կարսում շատ հետևողականորեն ջնջել ու ջնջում են հայկական հետքը, բայց այն անչափ հարազատ էր մեզ, մենք այնտեղ տեսանք մեզ:

Նույն զգացողություններն ունեցանք մրրկածին Դրոյի և Ավետիս Ահարոնյանի ծննդավայր Իգդիրում, այն Հայաստանի Հհանրապետությունից բաժանվում է Արաքս գետով: Արաքսի մոտ, ցավոք, կանգ չառանք, քանի որ  մեզ ասացին, թե այնտեղ  մալարիա է տարածված:

Հայոց խորհրդանիշ Մասիսը` կիսով չափ գլուխն ափերի մեջ, տեսանք  Բայազետում: Ինձ համար յուրահատուկ էր ձգտումը դեպի Բայազետ, որը գուցե արյան կանչ էր. մայրիկիս հայրն ու նրա ծնողները բայազետցիներ էին: Բայազետի հրաշք բերդը միայն հեռվից տեսանք ու շարժվեցինք դեպի հեքիաթային Բերկրի ջրվեժը, և… զմայլքն անսահման էր. տեսարանն ուղղակի դրախտային էր: Բերկրիից շարժվեցինք դեպի Վան…

Ճիշտ է ասում վանեցին.  «Էս կյանքում` մեր Վան, էն կյանքում` դրախտ»:

Վանի  հպարտ ժայռերի վրա գտնվում էր  Մհերի դուռը: Հիշեցի էպոսի  խոստումը. ե՞րբ է Մհերը դուրս գալու ժայռից… Մհերի դռան մոտից շարժվեցինք դեպի Վարագա վանք, մի վայր, որտեղից,  Խրիմյան Հայրիկի ջանքերով, դրվեցին հայոց աշխարհի լուսավորության ու ազգային-ազատագրական պայքարի հիմքերը: Այն, ինչ մնացել էր Վարագա վանքից, նորից հեռավոր կերպով էր  հիշեցնում նրա նախկին տեսքը. խեղճացած էր ու տխուր …

Աննկարագրելի էր Վանի բերդը, որտեղ բարձրանալը թեև դժվար, բայց անչափ հետաքրքիր էր: Վանի բերդը ուրարտական շրջանի ծագում ունի, այն ճարտարապետական գլուխգործոց է` ամուր և անառիկ: Բերդի դիմաց Քաղաքամեջ թաղամասն է, իսկ ետևի մասում` հերոսական Այգեստանը, որից միայն հուշեր մնացին  Արամ Մանուկյանի գլխավորած Վանի հերոսական ինքնապաշտպանությունից:

Նորից հիշեցի կարոտի տողերը` վանեցու շուրթերին.

Վանն է դրախտն հայոց հողի,

Մայր օրրանը հայակերտ,

Վանի մասին վատ խոսողի,

Լեզուն լալկի թող հավետ»:

Այնուհետև  հանդարտորեն ծփացող Վանա լճի ուղեկցությամբ շարժվեցինք դեպի Աղթամար կղզի, նավով հասանք  կղզի, որտեղից երևում էին մեկը մյուսից չքնաղ Սիփան ու Արտոս լեռները: Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ վանքը վերանորոգվել և այժմ որպես թանգարանային շինություն է ծառայում: Դժվար էր դիմանալ երկնքի հայելի Վանա լճի կախարդական լազուրին, ուստի փոքր-ինչ ներքև իջանք և, ժեռ քարին նստած, հուզված նայում էինք ու ձեռքերով հպվում Վանա ծովակի ջինջ ու կապույտ ջրերին: Վանա լիճը երկուս ու կես անգամ մեծ է Սևանա լճից:

Հուզմունքով լի այդ պահին  մտքումս անդադար հնչում էր մեծ Շիրազի` երգի վերածված տողերը.

Հիմա ո՞վ է ձեզ համբուրում,

Ծովասարիս ծաղիկներ,

Ի՞նչ որսկան է ձեզ ցած բերում,

Իմ Սիփանա եղնիկներ….

Վանա հրաշքը  հանդարտորեն ծփում էր, իսկ մենք նրա ուղեկցությամբ  շարժվեցինք դեպի Սուրբ Թովմաս վանքը, որտեղ բարձրանալու դժվարությունը իմ մեջ հույս ծնեց, որ գոնե այն անվնաս կտեսնենք, բայց…….բայց զարմանքս ու զայրույթս մեծ էր, ուղեղիս մեջ  անընդհատ մի հարց էր, ի՞նչպես  կարող է «մարդ» արարածը  մոտ մեկ ժամ բարձրանալ` վանքն ավերելու համար, փորել հիմքերը` ոսկի գտնելու նպատակով:

Սուրբ Թովմաս վանքից գնացինք դեպի Մուշ: Մուշը մի առանձին ուժով էր ձգում ինձ. հայրիկիս պապն ու տատը մշեցիներ են եղել: Ես անպատմելի հուզմունքով մտածում էի, որ գնում եմ դեպի իմ արմատները, իմ նախագոյը: Չէ՞ որ դեռ մանկուց ինձ կանչում էր Հայոց Ավետյաց Էրգրի` իմ բաժին աշխարհը:

Շրջում էինք Մուշի փողոցներում ու, անզորությունից, ցավից մոլեգնող մեր հոգիներում զսպելով ցասումը, նայում էինք ավերակված տներին, որոնք Սուրբ Մարինե եկեղեցու հետ միասին բարբարոսաբար քանդվում էին: Ծանր էր ու ճնշող Մուշս այդ վիճակում տեսնելը, այնտեղ վիճակն առավել ողբալի էր, քան Անիում:

Սուրբ Մարինե եկեղեցու մոտից շարժվեցինք  դեպի Արածանի գետի ափը` Սուլուխի կամուրջ:

Արածանին` հայոց սուրբ գետը, մի քիչ հանդարտ ու մի քիչ էլ խռովահույզ հոսում է Մշո դաշտերով, կարծես մի հին ու հերոսական պատմություն է պատմում Սուլուխ գյուղի, Սուլուխի կամրջի ու Մշո սարերի ասլան Գևորգ Չաուշի մասին, և հոգումս հնչում է մի երգ.

Ելի’ր, Գևո’րգ, ելի’ր, դուշմանը շատ է,

Հայոց ազգի համար մեռնելը փառք է:

Շրջապատված զմրուխտ լեռներով` Մշո դաշտը, սակայն,  առաջվանը չէ, այն մռայլ է, մշակի ու հերկի կարոտ: Մշո դաշտերում չի հնչում կախարդական հորովելը, այդ դաշտերը իրենց հերկողին ու ջրվորին են սպասում:

Սուրբ Արածանիին ոչ ոք չի նայում և չի էլ կարող նայել այնպես հարազատորեն, այնքան գորովալից ու այնպիսի սիրով, ինչպես հայի աչքերն են նայել ու նայում են: Սուրբ գետը ձգում է մեզ, ջուր ենք վերցնում ու դարձյալ նայում Արածանի-Եփրատի ալիքներին: Այստեղ անմեկնելի թախիծ կա, որի պատասխանը տալիս է Արածանի-Եփրատը` պատմելով այն հազարավոր դիակների մասին, որ Եռեռնի օրերին իր գիրկը նետվեցին ու մինչ օրս էլ պահվում են այնտեղ: Արածանիին հրաժեշտ տվեցինք ու շարժվեցինք դեպի Մշո սուլթան Սուրբ Կարապետ վանքը:

Սակայն ողբալի էր տեսնել, թե ինչ էր մնացել Մշո սուլթանից. միայն մեկ խարխուլ պատ: Վանքի տեղում այժմ քրդական մի գյուղ է, որի կիսավայրենի բնակիչները, մեղմ ասած, հազարամյակներով հետ էին մնացել քաղաքակրթությունից: Քրդերը վանքի սրբատաշ քարերով իրենց համար տներ էին կառուցել: Երբ տեսան, որ նկարում ենք, մի երեխա սրբատաշ մի քար վերցրեց և մոտեցավ մեզ` ցանկանալով վաճառել այն: Այս վայրագությունը տեսնելով` ակամա հիշեցի  սիրելի Սևակիս.

Դե ե՜կ, վարդապե՜տ,

Ու մի խենթանա:

Հայի տեսած ու երազած քաղցր Մուշն այլևս ավերված է: Ամբողջ ընթացքում մտորում էի, որ մշեցին դարերով տքնել է, մշակույթ, տնտեսություն արարել, վանք, գյուղ, դպրոց կառուցել, խաչքար կանգնեցրել, և այսօր թալանչիների մի ցեղախումբ  տիրել է նրա վաստակին, ավերել ու խոզի նման կուլ տվել այն, ինչ հնրավոր է կուլ տալ, իսկ ինչն էլ հնարավոր չէ, ջարդուփշուր է արել` միայն իրեն հատուկ անասնական բնազդով:

Ծանրացած սրտով, զայրացած ու մի քիչ էլ զարմացած նման  «մարդ» արարածի վրա` շարժվեցինք դեպի Բյուրակն (Բինգյոլ), որի սառնորակ ջրերը դեպի Մշո դաշտ են հոսում:

Ճանապարհին իմացանք, որ Մուշի տների և Սբ Մարինե եկեղեցու քանդման գործընթացը դադարեցվել է:

Զմայլվելով հայրենի բնության գեղեցկությամբ` գնացինք դեպի Խարբերդ: Այստեղ հայկական հետքը քիչ է, դրանք հետևողականորեն ոչնչացվել են, բայց Խարբերդը նույնքան հարազատ է մեզ, որքան մեր հայրենիքի մյուս հատվածները, քանզի ոչնչացրել են հայի նյութական մշակույթը, բայց հողը և հողի կանչը ոչնչացնել անզոր են, ուստի, եթե Հայոց հողում գեթ մեկ հայակերտ քար էլ չմնա, մեկ է, այն նորից կանչելու է հային այնպիսի զորությամբ, ինչպես այժմ է կանչում:

Բարձրացանք իր յուրօրինակությամբ աչքի ընկնող Խարբերդի բերդ: Խարբերդում հիշեցի պատմությունից մի դեպք. Եղեռնի օրերին Ծովք լճում խեղդամահ են արվել հարյուրավոր հայ մանուկներ: Այսօր այդ մանուկների հայրենիքում ապրում են  ոճրագործների թոռները:

Խարբերդից շարժվեցինք դեպի Դերսիմ: Ճանապարհին տեսնում ենք Մնձուր գետի վրա կառուցված բազմաթիվ ջրամբարներ:

Դրանցից մեկում ջրասույզ է եղել հայկական Բերդակ քաղաքը, որի միակ հուշը պահում է կիսով չափ ջրասույզ լեռան վրա դեռևս կանգուն մնացած  համանուն վեհանիստ բերդը:

Դերսիմում մեզ սպասում էր անպատմելի գեղեցիկ և սառնորակ Մնձուր գետը, որի ակունքները Մայր Դիցուհի Անահիտի անունով կոչվում են Անահիտի ակունքներ: Ըստ ավանդության` տարվա  որոշակի ժամանակահատվածում այդ ակունքներից սպիտակ ջուր է հոսում, որը տեղի հայերը համարում են Անահիտի  կաթը, որտեղից էլ ծագել է անունը` Անահիտի ակունքներ կամ Անահիտի ստինքներ:

Դերսիմում ապրում են հիմնականում ալևի հայեր: Ալևիների պաշտամունքների մեջ առանձնահատուկ տեղ ունի Անահիտ աստվածուհին:

Դերսիմում այդ օրերին  երգի ու պարի փառատոն էր, և լսելով հրապարակում հնչող Հայկական ազգային երաժշտությունը` ակամա շուրջպար բռնեցինք: Անակնկալի եկած դերսիմցի հայերից մի քանիսն ակամա միացան մեզ, որոշներն էլ հավաքված նայում էին` կարծես հասկանալով, որ ազգային արմատներին վերադառնալու ժամանակն է:

Դերսիմում առավել հաճելի էր հանդիպել իրենց ազգային պատկանելիությունը գիտակցող հայերի, որոնցից մեկն էլ վերստին իր արմատներին վերադարձած Դերսիմի հայերի միության նախագահն էր` Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը: Դերսիմահայերի հետ հանդիպումից ու շփումից ոգևորված` ճանապարհվեցինք դեպի Կարին-Էրզրում:

Կարինում գրեթե հայկական ոչինչ չէր մնացել` բացի բերդից և Սանասարյան վարժարանի շենքից, որն այժմ որպես քաղաքապետարան է ծառայում: Ազգային-ազատագրական պայքարի կենտրոններից մեկը եղած Կարինը դարձել է թուրք ազգայնամոլների որջ:

Կարինից դեպի Համշեն գնալիս կանգ առանք Սպեր գավառում, որը, չնայած բերդի ու եկեղեցու ավերակված տեսքին, աչքի էր ընկնում իր յուրահատուկ գեղեցկությամբ:

Սպերից շարժվեցինք դեպի Խոպա`Համշեն, որտեղ մեր դիմաց բացվեց հեքիաթային մի տեսարան: Համշենում նույնպես զգացողությունները տարբեր էին, մի կողմից`  հիացմունք հայրենի լեռներին ու հողին կառչած,  մեծ դժվարությունների գնով լեզուն ու ազգային գիտակցությունը պահպանած  համշենցու հանդեպ, մյուս կողմից` զայրույթ ու ցասում թուրքական բռնապետության դեմ: Հենդեք (հայկական անունը` Գարջի – կարճ բառից) գյուղում եղանք մի քանի հայկական ընտանիքներում, որոնք կարծես թոթափեցին նախորդ օրերի` հիմնականում ծանր տպավորությունները:

Առավել հուզիչ էին Համշենի բարբառով երգերն ու համշենական պարերը, որոնք մեր խնդրանքով հանպատրաստից մեզ էին ներկայացնում հյուրընկալ համշենցիները:

Դժվար է նկարագրել այն զգացողությունը, երբ թուրքական բռնապետության պայմաններում իր լեզուն ու ավանդույթները  պահպանող մարդը հետաքրքրվում է, թե ու՞մ է այժմ պատկանում Արցախը: Համշենի հայերի նկատմամաբ հպարտությամբ լցված` Գարջի գյուղից հեռացանք դեպի Խոպա: Ազգային մթնոլորտում սկիզբ առած ջերմ զրույցն ու մտերմությունը շարունակվեց երեկոյան` Համշենի նախկին փոխքաղաքապետի սրճարանում, որտեղ շարունակվեցին ազգային երգն ու պարը:

Ուշ երեկոյան հրաժեշտ տվեցինք մեր հայրենակիցներին` նորից հանդիպելու հույսով:
Հաջորդ օրը բռնեցինք վերադարձի ճանապարհը, չքնաղագեղ Ալաշկերտի դաշտով ու Արդահանով անցանք Վրաստանի տարածքում գտնվող Ջավախք և վերադարձանք Հայաստանի Հանրապետություն:

Այսօր, երբ փորձում եմ հասկանալ-ըմբռնել մեր ավետյաց երկրում անցկացրած անմոռանալի ութ օրերի դասը, գիտակցում եմ, որ դժվարին ու երկարատև պայքար ունենք մղելու:

Էրգրի մեր հայրենակիցները կարոտ են մեր օգնությանը. Իսկ դա հնարավոր կլինի, եթե այստեղ ուժեղ լինենք.«Մեջք մեջքի, ուս ուսի, հաղթական»:

Մեր  հայրենիքի Արևմտյան հատվածը տեսնելով լքված ու որբ երեխայի վիճակում` հասկացա հետևյալը. որքան էլ այսօր  ծանր լինի իմ երկրի վիճակը, ոչ մի դեպքում չեմ փախչի իմ երկրից: Մնանք, բռունցքվենք, հզորանանաք, որ հաղթենք:

Բա’վ է, հայե’ր, ցրված մնաք մատներիս պես,

Բռունցքվելն է հավերժությունն Հայաստանի:  

Akunq.net