98 տարի առաջ հայերը կազմում էին Այնթապի կեսը

1915 թ. մայիսի 27-ին Տեղահանության մասին օրենքով միլիոնավոր հայերի ստիպեցին տուն-տեղ թողնել և գաղթել:

Որոշ աղբյուրներում որպես «էթմիկ զտում» որակված Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Թուրքիայի վիլայեթներում բնակվող գրեթե բոլոր հայերը կոտորածների միջով անցան: Այս կոտորածներից անմասն չմնացին նաև այդ ժամանակ Այնթեպում բնակվող հայերը:

Գրող-հետազոտող Ալի Քոչումը «Տիգրիս» լրատվական գործակալությանն է հաղորդել նախքան ցեղասպանությունը Այնթեպում բնակվող հայերի պատմության և կենցաղի վերաբերյալ հավաքած արխիվային տեղեկությունները: 

«Նոր ազատ միտք» մության նախագահ, միևնույն ժամանակ գրող-հետազոտող Ալի Քոչումը նշելով, որ սրանից 100-110 տարի առաջ Այնթապի բնակչությունը կազմում էր մոտ 83 հազար, որից մոտ 35 հազարը հայեր էին, 40 հազարը՝ թուրքեր, իսկ մնացածը՝ տարբեր ինքնության կրողներ, ասել է, որ այս ժողովուրդները ձուլման քաղաքականության արդյունքում կորցրել են իրենց ինքնությունը: Քոչումը հայտնել է, որ այդ ժամանակ այս ժողովուրդները Այնթեպում խճանկար էին կազմում և միմյանց նկատմամբ հարգալից վերաբերմունք ցուցաբերում. «Այնթեպում հայերի ձեռքում էր կենտրոնացած արհեստի կարևոր ճյուղերը: Այնթապի ջուլհակությունը, որը շատ հին պատմություն ունի, անցել էր հայերի ձեռքը: Այս արհեստի գործատուներն ու ենթավարպետները, որոնք մանում, ներկում, ճնշման տակ էին դնում, հայեր էին: Նախկին Զինջիրլի Բեդեսթան, Միլլեթ, Իքի Քափըլը և Էմիր խաների (իջևանատուն) սենյակները տարբեր հայ առևտրականների գրասենյակներն էին»:

Այնթապի առևտուրն ամբողջությամբ հայերի ձեռքում էր

Ըստ Քոչումի՝ այդ ժամանակ Այնթապի ողջ առևտուրը հայերի ձեռքում էր կենտրոնացած, իսկ թուրք առևտրականները զբաղվում էին միջնորդությամբ. «Հայերը Ամերիկա էին արտահանում պիստակ, սև խաղող, Այնթապի ձեռքի աշխատանքներ, լցոնելու համար նախատեսված սմբուկ, Եգիպտոս, Ալժիր և Մարոկկո ՝ վարդ, դեղձ, դեղին սաֆյան, Եվրոպա՝ բնական դեղին ներկ, ածիկ, մշակված փորոտիք: Այս առևտրականները երկրի տարբեր ծայրերում վաճառում էին տեղական այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են տարատեսակ կտորներ, օճառ, պղնձե աշխատանքներ, զարդեր, խաղող, թուզ, դոշապ: Երաժշտական այգիներում և խաղատներում անգամ թուրքական ոճով սազ նվագողները հայ էին: Հայերը, ջանք ու եռանդ չխնայելով, ստեղծում էին նկարի պես բնական, նուրբ և աչք շոյող Այնթապի ձեռագործ աշխատանքներ, իրականացնում էին դրամի շրջանառություն»:

Հայերին սպանել են Այնթապի ամրոցի տակ գտնվող ջրանցքում

Քոչումը նշում է, որ այս հարաբերությունները շարունակվել են մինչև 1893-1895 թթ., և երբ հայերը սկսել են իրենց դպրոցներում մայրենի լեզվով դասավանդել, հարաբերությունները սկսել են վատանալ: Քոչումը մատնանշելով, որ նման իրավիճակն անհանդուրժելի էր, հայտնում է, որ հայերն այդ ժամանակ «Բալթայի ճակատամարտ» կոչվող պատերազմով ապստամբեցին: Հայերն այդ ժամանակ Այնթապի վարժարանի գտնված վայրում դրոշ էին պարզել. «Այնթքապում ապստամբություն ծագեց, որը հայտնի է որպես Բալթայի ճակատամարտ: Այդ ժամանակ Այնթեպում կային հայկական դպրոցներ, վարժարաններ և բժշկական ֆակլուլտետ: Խոսում էին օսմաներեն: Միմյանց նկատմամբ հարգանք էին տածում: 1979 թ. տեղի ունեցած «Իդեալիստների օջախներ»-ի (Ülkü ocakları) հարձակումների արդյունքում հրեաներն այստեղից գնացին: Նրանց ասում էին՝ «կեղտո՛տ հրեա, չափդ ճանաչիր»: Հրեաներն ունեցած-չունեցածը վաճառեցին և գնացին, սակայն հայերի պարագայում այդպես չէր. նրանք սեփական կյանքը փրկելու վախից տուն-տեղը թողեցին և գնացին: «Հայաստանի Հանրապետություն» ցուցատախտակ կախեցին: Երբ այս դեպքը տեղի ունեցավ, այնթապցիների ձեռքին բահեր ու բրիչներ կային, իսկ հայերը զինվում էին: Իրար կոկորդ էին կրծում: Այնթապցիները, չկարողանալով իրադրությունը վերահսկել, օսմանյան զինվորներին են օգնության կանչում, որոնք գալիս և ճնշում են ապստամբությունը: Ապստամբությունը ճնշելուց հետո որոշ հայերի հաջողվում է փախչել, իսկ նրանց, ովքեր չեն կարողանում փախչել, օսմանյան զինվորները սպանում են Այնթապի ամրոցից ներքև գտնվող ջրանցքում»: 

Սա պետական քաղաքականություն է, որը պետությունը վարում է անցյալից ի վեր

Վերադառնալով 1915 թվականին՝ Քոչումը շեշտեց, որ հայերի հանդեպ համակարգված կոտորածների քաղաքականություն են վարել, այնուհետև ավելացրեց՝ եթե Թուրքիան ընդունի 1915 թ. կոտորածը, ապա ստիպված է լինելու հայերին վերադարձնել Այնթապում և այլ վայրերում թողած ունեցվածքը: Քոչումն ընդգծելով, որ պետությունը փոխհատուցման գաղափարի հետ չի հաշտվելու, ասաց. «Ազգայնական գաղափարներն են մարդկանց այս վիճակին հասցրել: Այժմ էլ փորձում են քրդերի և այլ հատվածների նկատմամբ նույնը կիրառել: Սրանք հասարակ դեպքեր չեն, անցյալից ի վեր պետության վարած քաղաքականությունն է»:

http://www.aykiridogrular.com/haber-2806-98-yil-once-Ermeniler-Antepin-yarisiydi.html#.Ug1nfF3nibk.facebook